​Эхи захань хаана юм?

Буряад арадай урда тобойһон бэрхэшээлнүүд олон. Теэд тэдээн сооһоо алиниинь түбхын түрүүн шиидхэгдэхэ ёһотойб? Энэ асуудалда тодо харюу үгэжэрхихэ аргатай хүн мүнөө дээрээ үсөөн ха. Арадайнгаа түлөө ябанаб гэдэг зон бултадаал түрэлхи хэлэеэ хүгжөөхэ асуудалда тулажа ерэдэгынь гайхалгүй. Хэлэгүй арад – арад бэшэ гэлсэдэг ха юм. Теэд хэлэеэ һэргээхэ асуудал амин шухалашье һаа, дары шиидхэжэрхихээр бэшэл даа. Ара тээшээ хаража, арадайнгаашье, хэлэнэйнгээшье түүхэ гүнзэгыгөөр шудалха асари ехэ хэрэг гарана ха юм. Харин даб дээрээ эгээл шухала зорилгомнай ямар гээшэб? 

Зорилгомнай тодорхой гү? 

Энэ асуудалда хэн харюусаха ёһотойб гэхэдэ, нэн түрүүн Буряадай эрдэмэй түб, Буряад драмын театр, «Байгал» сэтгүүл, «Буряад үнэн» сонин толгойдо ороно. Теэд аяар совет үеһөө эхилэн, хэлэ соёлоо дэлгэрүүлхэ ажал ябуулжа байбашье, тодорхой амжалтада хүргэхэ, улам хүгжөөхэ шадалтай гээшэ гү, дээрэ дурдагдагша эмхи зургаанууднай? Байд гээд лэ эмхидхэгдэдэг дүхэриг шэрээнүүдэй саана сугларһан зоншье арадаа абарха арга боломжонуудые тодорхойлжо шаданагүй, хэлэеэшье һэргээхэ зэбсэгүүдые энэ гэжэ олоногүй. Түүхын хүгжэлтэдэ охорхон гэжэ тоологдодог зуун жэл хэлэнэймнай хуби заяанда шиидхэхы үүргэтэй байшоо – хосорхо туйлдаа хүрөө гэжэ мэдэрһэн ЮНЕСКО тэрэнииемнай хамгаалга дороо абаа бшуу. Теэд түүхэ «зэмэлхэдэ», тоһон гараха бэшэ хадань Шекспирэй мүнхын асуудал хубилган һагад: «хэрэгтэй юм гү, үгы гү?» - гээд табия.

Хэрэгтэй юм гү, үгы гү?

Үсөөн тоото арадууд хэлэ соёлоо хүгжөөхын тула туйлай ехээр оролдожо, үрэ гарахагүйдэнь голхорходоо, юрэдөө хэрэгтэй юумэ хэнэ гүбди, үгы гү гэжэ бодолгото боложол байдаг. Газарһаа хобхороогүй физигүүд ба тэнгэреэр дүүлидэг лиригүүдэй мүнхынгөө тоосолдоондо шиидхэбэри олохые һэдэһэншүү. Ямаршье гүрэнэй түрүүшын зорилго – арад зоноо хоол хүнэһөөр хангажа, хариин булимтарагшадһаа аршалха. Тиимэһээл соёлой һалбариие харахада, хойто эхэдээ хэзээдэ тутархуулһан үхибүүн мэтэ байдаг. Харин бүхы тээ иимэ гэхэдэ буруу. Тиигэжэ Зүблэлтэ гүрэнэй тобшохоншье һаа, зүгөөргүй ехэ нүлөө үзүүлһэн түүхэ шудалаа һаа, гол бодолынь тобойжо гараха – элдэб ондоо үндэһэ яһатаниие совет арад гэһэн нэрэ доро нэгэдүүлхэ. Тэрэ үедэ олон зоной ой ухаае шадамараар эрьюулһэн абьяас түгэлдэр ажал ябуулагшадай ашаар хэншье хэнһээшье үлүү бэшэ, бултал адлинууд, бэе бэедээ үнэн нүхэд гэжэ этигэдэг бэлэй. Тиимэл хадаа бүгэдэ жаргалтайнууд байгаа, үнөөхи «жаргалайнь» эшэ үндэһэн – хүнһөө үлүүшье бэшэ, дутуушье бэшэ, дунда жиирэй амидарал. Ахамад наһанай зон тэрэ үе тухай дэмы гунигладаггүйл байха, харин үнөөхи дурсалганууд соогоо хэлэ соёлойнгоо хүгжэлтэдэ бодото сэгнэлтэ үгэдэггүйнь лабтай. Коммунизм тээшээ тэгүүлһэн тэрэ үедэ түрэлхи хэлэнэйнгээ талаар һанаата болодог зон үсөөхэн һааб даа. Тиимэһээл дэмы табиһан дээһэндэл тэрэмнай хүгжэхэшье аргагүй байшоо. Шэнэлэгдэнэ гэһэн нэрээр абтаһан үгэнүүд лэ арьбанаар оруулагдаа.

Юундэ? Юундэб гэхэдэ, арад зоной сэдьхэлдэ «арюун» бодол тариха үүргэтэй зон аргагүй абьяастайгаар хүдэлдэг байгаа. 2000 ондо мандаха коммунизмшье нэн түрүүн сэдьхэл ханааха бэшэ, гэдэһэ садхааха зорилготой һэн. Хубисхалһаа эхилээд, хашалган хамалган, шуһата дай дабажа гарахадаа, зүдэрхысэ зүдэрһэн арад зоной диилэнхи хуби энээнииень дээдын жаргал гэжэ үзэдэг байһаниинь гайхалгүй. Зүгөөр удаан хүлеэгдэһэн коммунизмнь ерэхэшьегүй юм гэжэ хэн мэдэхэ бэлэй даа. 

Эхирнүүд мэтэ

СССР гүрэн үндэһэ яһатануудые анхардаггүй байгаа гэжэ хэлэхэдэ буруу. Буряад уран зохёол, соёл уралиг гүрэнэй талаһаа горитой дэмжэлгэдэ хүртэһыень арсашагүй. Теэд түрүү гэгдэһэн уран бүтээлшэднай тэрэ үеынгөө үзэл сурталай нүлөө доро хүдэлхэ баатай һааб даа. Урданай юумэн ула болоо гэһэн уряае һанаа ёһотойт. Жэнхэни буряад юумэн шэнэ байдалда огтолон таарахагүй гэжэ тунхагладаг бэлэй. Арадайнгаа анхандаа аргагүй сэгнэдэг байһан зүйлнүүдые эшэһэндээ этэржэ хаяха ушарнууд али олоор үзэгдэһэн. Тиимэһээ совет үеын бүхы түүхые түрэлхи хэлэнһээ арсаһанай түүхэ гэхээр. Сэсэрлигтэшье, һургуулидашье, ниигэмдэшье. Хэлэмнай өөрынгөө хууляар хүгжэхэеэ болишоо ха юм. Хойноһоонь соёлнайшье иимэ байдалда ороо. Ондоондоо арадуудай совет үеын дуу хатар хараха, шагнахада, нэгэл маягтай байдаг бэшэ гү? Зүблэлтэ гүрэнэй хүгжэмэй, хатар бүжэгэй һургуулинууд байгуулагдажа, соёл уралигай үндэһэ һууринь болоо ха юм. Тиимэһээл мүнөө эдэй засагай эрилтээр хүгжэхэ ёһотой болоходоо, соёлой һалбари тон тогтууригүй байна бшуу. Юуб гэхэдэ, дахин дабтагдашагүй онсо шэнжэтэйл юумэн оршон сагта олондо һонирхолтой.

Юу хэхэб? 

Мүнөө үедэ энэл асуудалда харюу үгэхэ хэрэгтэй. Тиихэдээ ямар байгааб, ямар болооб гэжэ тон наринаар шэнжэлхэ ёһотойбди. Бэе бэеэ зэмэлжэ, сагаа бараха болоо һаа, юушье бүтээжэ шадахагүймнай эли. Хэлэнэймнай хүгжэлтэдэ нүлөөлхэ аргатай хүнүүд үдэр ерэхэ бүри үсөөн боложол байна. Иимэ байдалда үнөөхи «буряад» гэжэ тодорхойлогдодог эмхи зургаанууднай гаража ерэнэ. Гүрэнһөө тэдхэмжэтэй эрдэм ухаанай ба болбосоролой һалбари, үндэһэн театр болон буряад хэлээр олондо мэдээсэл тараадаг хэрэгсэлнүүд. Теэд ами аминдаашье, хамтараадшье эгээл түрүүлэн бэелүүлхэ зорилгоёо эдэмнай мэдэнэ гээшэ гү? 

Эрдэмтэднай буряад арадайнгаа түүхын сагаан толбонуудые бүглэхэ ёһотой гү? Сэсэрлигтэ ябадаг, һургуулида һурадаг хүүгэд түрэл арадайнгаа түүхэ мэдэхэ ёһотой гү? Магад, эгээл энээн тухай бодомжолоо һаа, болбосоролой һалбариин ээм дээрэһээ үхибүүдые баалажа, хэлэндэнь һургаха асуудал бууха аалам. Һурагшадые буряадаар бэшэдэг болгохо гэжэ зоболтой гү, али миин лэ уншажа һураад, удаань хэрэгтэй гэжэ бодоо һаа, дуугардагшье болошохо һэн гү. Нэн түрүүн һонирхолынь татаха хэрэгтэй. 

Буряад театр руу харгы үшөө мартаагүй харагшад юу хүлеэнэб? Туршангаа табигдаһан зүжэгүүдые гү, али Шекспирэй асуудалда харюусахыень гү? Бүхы буряадуудай дура татама зүжэглэмэл зохёолнуудые бэшэхэ, тэдэнииень найруулан табиха бэлигтэниие хаанаһаа олохоб? Ямар дуунууд, ямар дуушад мүнөө сагта хэрэгтэйб? Тэдэниие шагнаад, юугээ дууланаб гэһэн бодолой түрэхэгүйн тула үгэ, хүгжэм хэн зохёохоб? Үсөөхэн үлэһэн буряад зохёолшоднай, мүн сэтгүүлшэднай юун тухай бэшэхэ ёһотойб. 

Эдэ асуудалнуудта харюу олохын тула, үнөөхил дээрэ хэлэгдэгшэ зорилго болон шухалада тоологдохо асуудалнуудаа тодорхойлхо ёһотой бологдоно. 

Төөригдэһэн һүр һүлдэ 

Баян түүхэтэй, бардам соёлтой, хүн түрэлтэндэ һургаал болохо дүршэлтэй арадай түлөөлэгшэб гэжэ мэдэрһэн хүн эрхэ бэшэ эхынгээ хэлэ соёлдо һурахые оролдохо ха юм. Зүблэлтэ Холбооной амжалтын түүхэдэ «илалта туйлаһан арад», «агууехэ совет арад», «агуу гүрэн» гэһэн тодорхойлгонуудшье нүлөөлөө. Харин агуу гүрэн бодхооһон арадууд хэды шэнээн гээлтэтэй байгааб? Тиимэһээ буряад хэлэ соёлой хүгжэлтын шэнэ шата совет засагай унаһан сагһаа эхилээ гэжэ хэлэхэ хэрэгтэй. Иигэжэ мэдэртэрнай, аяар 30 жэл үнгэршэбэ. Энэ хугасаа соо хэр амжалта туйлаабибди? Удха түгэлдэр арга хэмжээнүүд олоор бэелүүлэгдээ гү? Өөрынгөө жэшээ дээрэ арадайнгаа асари ехэ хүсэ, абьяас бэлиг гэршэлхэ шадалтай хэды хүниие, түүхэшэ эрдэмтэдые, ирагуу найрагшадые, уран зохёолшодые, найруулагшадые, зүжэгшэдые, сэтгүүлшэдые хүмүүжүүлэн гаргаабибди? Ганса гарайнгаа хургануудые даран тоолохоор ха. Тиимэһээ өөһэдынгөө тулюурта хосорхо туйлдань хүргэһэн түрэлхи хэлэ соёлоо үнэхөөрөө хүгжөөхэ хүсэлтэй юм һаа, үнөөхи зорилгоёо тоб гэмэ тодоор тайлбарилха сагнай тулажа ерээ. Бидэнһээ бэшэ хэн энээниие хэхэб? Зүгөөр хэлэндэ һургаха гэһэн лэ гүйхэн бодол баримталаад ябабал, үлүү ехэ үрэ дүн туйлахагүймнай лабтай. 

Денис Слепцовой гэрэл зураг