​Буряадай заншалта ажаһуудал харуулна

Бүгэдэ буряадуудай “Алтаргана” нааданда “Буряадай нэгэ үдэр” гэжэ харалган эмхидхэгдэжэ, ехэ олон зоной хабаадалгатай томо хэмжээн болодог. Энэ харалган дуушанай гү, али үльгэршэнэй болон бусад харалгануудта орходоо, ехэ гарза гарашатай наадан гээшэ. Юуб гэхэдэ, урдын буряадай ямар нэгэ үйлэ харуулха, байдалай зөөри хошо табиха, олон зониие хабаадуулха гээд лэ ажал ехэ. Гэбэшье, энэ харалганда жэл бүри олоор хабаададаг зандаа.

Автор: Цырегма САМПИЛОВА
Описание: “Буряадай нэгэ үдэр” харуулхын тулада зөөри хошо табиха, олон зониие хабаадуулха хэрэгтэй

“Буряадай нэгэ үдэр” гэһэн харалганиие Буряадай уран урлалай түбэй мэргэжэлтэн Нина Будаевна Гармаева хүтэлбэрилнэ. Тэрэнэй тэмдэглэһээр, энэ харалган заншалта байдалай үзэмжэ һэргээхэ, мартагдаһаниие һануулха, мүнөө сагта хүгжөөхэ болон урдын сагай угсаатанайнгаа аман зохёолтой танилсуулха гэһэн гол зорилготой юм.

- Бидэ мүнөө жэлэй «Алтарганын» нааданда оролдосотойгоор бэлдэнэбди. Буряад Уласай бүхы аймагуудай аман зохёолой бүлгэмүүд хабаадаа. Үнэн бодото урдын буряадуудай ажаһуудалай байдалһаа заншалта үйлэ харуулжа шадаа. 18 аман зохёолой бүлгэмүүд хабаадаа, - гэжэ Нина Будаевна хөөрэнэ.

Харалганда бэлдэхэдээ, бүлгэм бүхэн ехэ оролдосотойгоор ажал ябуулаа. Буряад Уласай уран урлалай түб энэ талаар хэдэн һуралсалнуудые хэһэн байна. Урда жэлнүүдтэ үнгэргэгдэһэн «Алтарганын» наадануудай “Буряадай нэгэ үдэр” гэһэн харалганай видеобуулгабаринуудые үзэжэ, дүршэлтэеэ хубаалдалсаһан байха юм.

- Бүлгэм бүхэн өөрынгөө удха харуулһан үйлөөрөө ехэ һонин байгаа. Шүүгшэдэй тэмдэглэһээр, хүлеэгдээгүй һонин заншалнуудые харуулһан байха юм. Хэжэнгын “Баян сүмбэр” бүлгэм “Үрмэгшын наадан” гэжэ заншалта наада харуулаа. Ивалгынхид, Кабанскын, Баргажанай бүлгэмүүд баһал һонин заншалнуудые табижа шалгараа,- гэжэ Нина Будаевна мэдээсэбэ.

Тиигэжэ энэ харалганай дүнгөөр, түрүүшын һуурида гарагша “Худари” Кабанскын аймагай, Баргажанай аймагай “Баян голой гургалдайнууд” гэһэн бүлгэм, Ивалгын аймагай “Гуламта”, Захааминай “Тэрэнги”, Яруунын “Лёнхобо” гэһэн бүлгэмүүд “Алтаргана” нааданда Буряад ороноо түлөөлхэ. Уран зохёохы ажалда үүсхэл гаргаһанай түлөө тусхай шанда Сэлэнгын аймагай “Цууряа” гэһэн бүлгэм хүртөө.

Автор: Цырегма САМПИЛОВА
Описание:"Худари" бүлгэмэйхид

Ахайһаа зүбшөөл абадаг һэн

Буряад араднай ехэ һонин элдэб удхатай заншалнуудтай юм. Тэдэнэй зарим нэгэниинь ажабайдалһаамнай үгы хэгдэжэ, мартагдаһан шахуу. Жэшээнь, Ивалгын аймагай “Доодо Ивалгын” соёлой байшангай дэргэдэхи “Гуламта” гэһэн бүлгэм “Ахайһаа зүбшөөл” гэһэн заншалта үйлэ харуулба.

- Энэмнай ямар удхатайб гэхэдэ, урдын сагта айлай эгээл ехэ үхибүүниинь бултанһаа түрүүн гэр бүлэ болохо ёһотой байгаа. Хэрбэеэ дүү хүбүүниинь ахаһаа урид һамга абабал, ахаһаа зүбшэл эридэг байгаа. Зүбшэл эрихэдээ, ахадаа шэб шэнэхэн гутал бэлэг үгэдэг байгаа. Энэ заншал нютаг аймаг бүхэндэ ондоогоор үнгэрдэг байна. Харин манай нютагайхидай хэлэһээр, урдын буряадууд эрмэгтэй гутал бэлэглэдэг байгаа ха. Хүн зон олоороо сугларжа, ахайнайнь зүбшөөл үгэхыень шагнажа хүлеэгээд, зүбшөөлөө үгэбэлнь, түрын наада эмхидхэдэг байгаа хаш, - гэжэ “Гуламта” бүлгэмэй уран һайханай талаар хүтэлбэрилэгшэ, найруулагша Мунко Гармабазаров хөөрэнэ.

Энэ бүлгэм 1999 ондо Буряад Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ Уржима Содномовна Цыдыпова байгуулһан. Тэрээнтэй суг хамта найруулагшаар Буряад Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ Тамара Лубсановна Баяндуева олон жэлэй туршада ажаллана. “Гуламта” бүлгэм олон жэлнүүдэй туршада амжалтатай ажаллажа, “Ёохорой һүни” фестивальда гурба дахин түрүүлһэн, “Алтаргана” нааданда хоёр дахин хабаадаа, мүн Ёрдын нааданда 3 дахин хабаадаһан габьяатай.

Автор: Цырегма САМПИЛОВА
Описание: Ивалгын аймагай "Гуламта" бүлгэмэйхид

“Худари хүбүүнэй эхин харгы нээбэд”

Кабанскын аймагай “Худари” гэһэн аман зохёолой бүлгэм мүнөө жэлэй Буряад Уласай “Буряадай нэгэ үдэр” гэһэн харалганда түрүүлээ бшуу. Тэдэнэр “Худари хүбүүнэй эхин харгы” гэһэн заншалта ёһо үйлэ харуулаа. Удхань юуб гэхэдэ, худари буряадууд эрэ хүнэй харгы нээдэг юм. Тиихэдэнь эдир хүбүүнэй саашанхи эрэ хүнэй харгы ульгам, һаалта харша юумэн холодожо, урагшатай, амжалтатай ябадаг хаш. Энэ заншалта ёһо гурим хүбүүнэй 5, 7, 9 гээд наһатайдань үнгэргэдэг. Тэрэ үйлын һүүлээр найр наада, дуу хатар, тамирай мүрысөөнүүдые үнгэргэдэг байгаа. Энэ бүлгэм өөрынгөө нютаг хэлэн дээрэ хөөрэлдэжэ, жэнхэни һайхан угсаатанайнгаа заншалта байдал харуулжа шадаа.

Корсаково тосхондо байгал-худариин буряадуудай “Худари” бүлгэм 1980 онһоо бии болгогдоһон. Тэрэ ажал ябуулгаараа элдэб наһанай хүгшэн залуугүй зониие нэгэдүүлдэг юм. “Байгалай шуранууд” гэһэн хүүгэдэй аман зохёолой бүлгэм түгэсэһэн залуушуул саашаа энэ “Худари” ансамбльда наадажа эхилдэг. Бүхыдөө хүгшэн залуугүй 40 гаран һайн дуранай артистнар хабаадуулагдадаг.

“Худари” бүлгэм 2014 оной “Алтарганын” нааданда Буряад Улас дотор түрүүлээ һэн. 2016 ондо Москва, Санкт-Петербург хотонуудай Сагаалганай наадануудта хабаадаа. Мүнөө жэл “Алтарганын» нааданда хабаадажа илахыень хүсэе. Нэмэжэ хэлэхэдэ, тус бүлгэм Кабанскын аймагые түлөөлжэ, Буряад Уласай, региональна болон аймагай харалгануудта хабаадалсадаг, Орос гүрэнэй болон харишье гүрэнэй айлшадай угтамжада наадаяа дэлгэдэг юм.

“Алтарганын” түүхэ ирая

“Алтаргана” нааданай түүхын хуудаһа ирахада, Улаан-Үдэ хотодо үнгэрһэн фестивальда “Буряадай нэгэ үдэр” гэһэн харалган 2006 онһоо эхилээ гэжэ тэмдэглэлтэй. Энээнһээ урда тээ аман зохёолой харалган болодог һэн.

Энэ харалганда Агын Буряадай тойрогые түлөөлжэ гараһан Могойтын аймагай Ушарбай нютагай “Ажалшан” гэһэн бүлгэм Гран-придэ хүртэһэн байна. Хоёрдохи һуурида – Хориин аймагай “Ашангын эрьедэ” гэһэн аман зохёолой бүлгэм, гурбадахи һуурида - Монгол ороной Улаан-Баатар хотын “Улаалзай” гэһэн бүлгэм гараһан байна.

2008 ондо Эрхүү можодо “Алтаргана” наадан үнгэржэ, “Буряадай нэгэ үдэр” гэһэн харалганда 34 бүлгэм, хамта дээрээ 692 хүн хабаадуулагдаа. Шанга тэмсэлэй һүүлээр илагшад тодороо. Түрүүшын һуурида Үбэр-Байгалай Агын тойрогые түлөөлһэн Дулдаргын аймагай “Тоонто нютаг” гэһэн аман зохёолой бүлгэм гараа. Хоёрдохи һуурида Улаан-Үдэ хотын “Жэргэмэл” бүлгэм, гурбадахи һуури Эрхүү хотын “Аянга” бүлгэм эзэлээ бэлэй.

2010 ондо Улаан-Баатарта үнгэрһэн «Алтарганын» нааданда “Буряадай нэгэ үдэр” гэһэн харалганда Гран-при Ага тосхоной “Этигэл” бүлгэм, нэгэдэхи һуурида Могойтын аймагай Ушарбай нютагай “Ажалшан” бүлгэм илаад, хоёрдохи һуурида – “Захаамин” бүлгэм, гурбадахи һуурида баһал Агын “Тоонто нютаг” бүлгэм гараһан байха юм.

2012 ондо Бүгэдэ буряадуудай “Алтаргана” фестиваль Ага нютагта үнгэрөө һэн. Тэндэ “Буряадай нэгэ үдэр” гэһэн харалганда 22 бүлгэмүүд хабаадаад, Гран-придэ Могойтын аймагай “Нютагай магтаал” бүлгэм хүртөө, алтан дипломдо – Агын аймагай “Сэргэ” бүлгэм, мүнгэн дипломдо – Хитад гүрэнэй “Тоонто” бүлгэм, хүрэл дипломдо – Эрхүүгэй можын Баяндайн аймагай “Баян дайда” бүлгэм хүртөө бэлэй.

2014 ондо Монгол ороной Дадал сомондо “Алтаргана” наадамнай зэдэлээд, “Буряадай нэгэ үдэр” гэһэн харалганда 11 бүлгэмүүд хабаадаад, эндэ баһал Дулдаргын аймагай “Алханын сууряан” түрүүлээ һэн. Хоёрдохи мүнгэн шанда - Эрхүүгэй “Эрмэлзэл” бүлгэм, гурбадахи хүрэл медальда Агын “Ургы” бүлгэм хүртэһэн байха юм.

“Алтарганын” нааданай “Буряадай нэгэ үдэр” гэһэн харалганда ходол түрүү һуури агынхид эзэлһэн байһаниинь гэршэлэгдэнэ. Энэ ушараар Буряадай нэгэ түүхын эрдэмтэн тайлбарилхадаа, Агын буряадууд түүхэ, ёһо заншалаа алдаагүй, хубсаһа хунар, эд бараа мүнөө болотороо хүсэлдэ хэрэглэжэ байһанһаань дулдыдана ха юм. Хэрбэеэ хүдөөгэй байдал харуулхадаа, булган малгайгаа, торгон дэгэлээ үмдэжэрхёод, мүнэһэеэ баряад, үнеэгээ һаажа байха бэшэ ха юм даа. Гэхэ зуура, үнэхөөрөө Ага нютагайхид заншалта үйлэ байдалдаа онсохон анхарал табидаг юм гэжэ хэлэбэл, алдуугүй.

Автор: Цырегма САМПИЛОВА
Описание: 2006, 2010 онуудта илагша Ушарбай нютагай "Ажалшан" бүлгэм