Оёор һууринда дүтэ, гол харгыһаа 3-4 модоной зайда, үзэсхэлэн майла гүбээнүүдэй дунда Сартуул-Булагай дасан оршодог. Урдын сагта эндэ ажабайдал бурьялжал байгаа. Хэдэн зуугаад ламанар амгалан байдалай оршохын тула хуралнуудые хуража, эхэ хамаг амитан зургаан зүйлэй түлөө маани мэгзэмээ уншажа байгаа ха юм. Мүнөө энэ дасанай гол дуган-Согчен дуганай барилгые түгэсхэхэ ажал ябуулагдажа байнхай. Дасанай шэрээтэ Баяржап ламхайтай (дээдэхи зураг дээрэ) һая уулзажа хөөрэлдэбэбди.
- Баяржап шэрээтэ, эди шэдитэ санаартанараа түүхэ домогто ороһон дасанһаа хоёр томо хамба ламанар урган гараһан гэжэ мэдээжэ...
- Тиимэ даа. Ториин голдо түрэһэн Чой Башлиин, Гэдээн Нюгаһаа гарбалтай, Ивалгын дасан байгуулһан Дармаа хамба (Лубсан-Нима Дармаев) хоёр. Чой Башлиин хубилгаан хүн, удаадахи түрэлдөө Дармаа хамба болон түрэһэн гээд һанадагби. Чой, Дарма гэһэн нэрэнүүдыньшье адли – Дхарма гэһэн удхатай.
ХIX зуун жэлэй шажан мүргэлэй элитэ ажал ябуулагша, 1872-1873 онуудта – Ород гүрэнэй буддын шажантанай толгойлогшо, Сартуул-Булагай болон Тамчын дасануудай шэрээтэ байһан Чой Башлиинай намтар угаа һонирхолтой.
Халха Монголһоо ХVII зуун жэлдэ Ториин голдо нүүжэ ерэһэн ашабагадуудай гурбадахи үеын түлөөлэгшэ гээд тэрэ мэдээжэ юм. Начихсан үбгэн, Ханхарцаг эмгэн Дурма хүбүүнтэйгээ иишэ анхан түрүүн ерээд, Зүүн Бэедэ һуурижаһан. Дурмын бага хүбүүн Зааза гээшэһээ хамба лама Чой Башлиин түрэһэн намтартай. Мүнөөшье түрэл һадаһанайнь зон бии.
- Домогой ёһоор, Чой Башлиин хамбын түрэлгэ шажанай номтой холбоотой гэлсэдэг.
- Айлай удаан хүлеэгдэһэн үхибүүн байгаа. Хүүгэдгүй ушарһаа абань Монгол ошожо, Гандан дасанай унзад ламатай уулзаһан, тэрэнь Жадаамба гэһэн буддын шажанай ном бэлэглэхэдээ, “Ехэ хуби заяатай үхибүүн түрэхэ” гэжэ үреэһэн ха. Үнэхөөрөө, һүбэлгэн хурса хүбүүн түрэжэ, бага балшар наһандаа Сартуул-Булагай дасанда (түбэд нэрэнь Гэдээн Пунцоглинг) үгтэһэн юм. Бэлэг болгожо үгтэһэн Жадаамба номынь мүнөөшье уг угсаатандань хадагалагдажа байдаг.
- Чой Василиин гээд заримдаа наймадугаар хамба ламые нэрлэдэг байгаа. Ямар ушарһаа?
- Урданай зоншье, түүхэшэдшье нэгэл шалтагаан хэлэдэг юм. Ушарынь хадаа Ородой буддын шажантанай толгойлогшо болоһон тухай үндэр Зарлигаар тушаалдаа ороходонь, Эрхүү хотодо губернаторай албанайхид нэрэ уһыень ород аялгада тааруулан Василин гээд бэшэжэрхиһэн бшуу.
- Хэды жэлдэ шэрээтын тушаал эзэлжэ һууһан болоноб?
- Сартуул-Булагай дасан тиихэдэ философи шудалха һургууляараа суурхадаг байһан юм. 5 гэшээ-һаарамба урган гараһан, нэгэниинь – Чой Башлиин. Сартуул-Булагай дасанда 20 жэлдэ алба хэһэнэй удаа Ород гүрэнэй буддын шажантанай түб болохо Тамчын дасанда шэрээтээр эльгээгдэһэн. Эндээ мүн лэ 20 гаран жэлдэ алба хээ. Зэдэһээ урган гараһан ламанар соо эгээл түрүүшынхеэ шэрээтээр, удаань Ород гүрэнэй буддын шажантанай толгойлогшо болон томилогдоһон санаартан болоно.
Чой Башлиин хурса ухаатай, хурдан бодолтой тула политигуудтай, санаартантай саг үргэлжэ уулзадаг, ябуулга ехэтэй үүсхэлшэ гээд мэдээжэ һэн. Дурасхаалдань бодхоогдоһон субарга хамалган хашалганай үедэ һандаргаагдаһан байгаа. 2007 ондо хамба лама Дамба Аюшеевэй түрүү үүсхэлээр Чой Башлиинай шэнэ субарга бодхоогдожо, Зэдын голнай, Буряаднай бүри хүшэтэй, хамгаалалтатай болоо.
- Баяржап шэрээтэ, Зэдын голоо суурхуулһан хоёрдохи хамба-Дармаа хамба тухай хөөрэжэ үгыт.
- Дармаа хамбын намтарынь бултанда мэдээжэшье һаа, дабтан-дабтан дурдаха үндэһэн гүйсэд бии. Ивалгын дасаниие байгуулагша Дармаа хамба 1890 ондо Гэдээн-Нюгада хорчид угай малшан Дармажап Цыреновэй гэр бүлэдэ түрэһэн юм. Олон жэлдэ Сартуул-Булагай дасанда аша үрэтэйгөөр һуража, габжын нэрэ зэргэ хамгаалһан. Цэбэгын Гэлэг-Жамса ламын (энэ хүн Түгэдтэ һураад, Мархаа дооромбо болоһон) шабинь байһан. Хорёод онуудай һүүл багаар дасанайнгаа шэрээтэ болоо.
- Дээдэ Торидо, Сартагтын ара жалгада даяан бисалгалайнь агы-байра оршодог. Тиишэ али олон тээһээ ерэһэн мүргэлшэд таһархаяа болинхой. Нэгэ хүнэй нюргаяа бүгтылгөөд – арай багтамаар, эрьелдэхыншье аргагүй газар дорохи энэ байрада аяар 3 жэл даяаншалжа һуугаа...
- Эхинһээнь хэлэбэл, Дармаев лама хамалганай үедэ баригдаад, хаатаргын хүдэлмэридэ эльгээгдэһэн байгаа. Улаан-Үдэ-Наушки түмэр замай һалаа барилгада хүдэлжэ байтараа мууража унахадань, харуулшад амяа табяа, һалаа гэжэ һанаад, харгын хажуудахи ханааб руу хаяжархиһан ха. Дээдэ-Ториин Сосоров Гомбожап тэрэниие оложо, гэртээ асаржа абарһан. Нэгэ үедэ Гомбожап энэ дасанда һураһан, теэд дасанаа орхиһон байгаа. Удаань тэрэ зоной нюдэнһөө далда, ой модон соо бишыхан агы оложо, санаарта нүхэрөө нюуһан юм. 1940 ондо ангуушан Нянтай Чойдоновтой ой соо ушархадаа, Дармаев хэлээ: “Намайе засагта тушаа. Саашаа бурханайхяар болог даа”. Дахинаа – хашалган. 1944 ондо сүлөөлэгдэхэдөө, Оборонын жасада 34 мянган түхэриг суглуулжа тушааһан бэлэй. Сталинай гар табилгатай Баярай бэшэг уданшьегүй нэрэ дээрэнь ерээ. Энэл жэлдээ Дармаев лама бүлэг зонтой Буряад-Монголой АССР-тэ буддын шажанай дасан бариха зүбшөөл гуйжа, Сталинда ошоо һэн. Энэ гуйлтань хангагдажа, хамба ламын тушаалда ороод байхадаа, 1946 онһоо 1956 он болотор Ивалгын дасан бодхооһон агуу аша габьяатай. Мүнөө Ивалгын дасан буддын шажанай дэлхэйдэ суутай түбынь болон мандажа, һалбаржа байна.
1955 ондо Дармаа хамба засагһаа нюусаар Этигеловэй бэетэй бунхан нээжэ, ямаршье хубилалтагүй байһыень лаблаад, һайн шанартай дабһа бунханда хээд, һөөргэнь хаагаад орхиһон.
Дармаа хамба 1960 ондо тагаалал болоһон байна. Бэеынь шатааха тухай захяа урид үгэһэн бэлэй. Тиин ламанар бисалгалдаа һууһан зандань модон бунханда хэжэ, хадагалһан байгаа. Тэрэ газартань субарга бодхоогдоо. 48 жэл болоһоной удаа ламанарай бунхан нээхэдэнь, тэрэл һууһан янзаараа үзэгдөө. Гэбэшье гүнзэгы бэшээр газарта һуулгагдаһан, дабһаар адхагдаагүй байгаа. Урдань Этигеловэй бунхан нээжэ үзэһэн Дармаев бэеэ хубиршагүй байлгаха гэжэ оролдоогүй байһан ха. Дармаа хамбын бэеые хайлуулһанай удаа үнэһэниинь түрэл Сартуул-Булагай болон өөрынь бодхооһон Ивалгын дасануудта хубаагдан хадагалагдажа байдаг.
- Сартуул-Булагай дасаниие һэргээн бодхооходо, шэдитэ ушаралнууд болоо юм гэлсэдэг...
- Эгээл ехэ шэдинь гэхэдэ, түрүүшын хуралнуудай удаа хаташоод байһан булагнай газарай гүнһөө дэлбэрэн мүндэлэн гараа һэн. Тиихэдэ дүтын жэжэ бужа горхонууд дахинаа “амидыраагүй”. Харин энэ булагнай үбэлэй хүйтэндэшье хүрэдэггүй, халуундашье шэргэдэггүй. Иимэ тэмдэг саанаһаа ехэ удхатай гээд һанагдана. Булагай уһан аригуун аршаанай шэнжэтэй – шуһанай даралтада, зүрхэ һудаһанай, нюдэнэй, сахарна диабет үбшэнүүдые аргалхада угаа туһатай юм. Бөөрэһөө жэжэ шулуу гаргадаг, нюурта гараһан сэлбэрүүхэй үгы хэдэг гэжэ олон һүзэгшэдһөө дуулаһан байнаб.
- Тиихэдээ энэ булаг саанаһаа “табисууртайгаар” бии болоо гээшэ гү...
- Үнэхөөрөө, өөрын “ухаан бодолтой” үзэгдэл гээшэ аабза. Аргалха, эмнэхэ шэнжэһээ гадна нангин шанар шэнгээнхэй ха. Буряадай түүхэтэ дасанууд сооһоо гансал манай дасан Булагай гэһэн нэрэтэй, энэнь үнэн үндэһэтэй гээд эли ха юм.
- Хогоосон шанарта бисалгал хэжэ гэгээрһэн, саглашагүй габьяатай санаартан гээд хоёр хамбаяа нэрлэжэ болохо гү?
- Үнэн дээрээ тиимэл даа, Чой Башлиин хамба Дармаа хамба хоёр оюун ухаанайнгаа гэрэл туяагаар оршолон дэлхэйн һаруул һайхан хүсэнүүдые һэргээн түхөөжэ, шажан мүргэлөө шэнэ шатада гаргалсаһаар, һүзэгтэн зондоо адис үршөөлөө айладхаһаар зандаа ха юм. Ивалгын дасанда орожо мүргэхэдөө, олон лэ зон Дармаа хамбада доро дохижо гарадаг. Нэрэеэ буддын шажанай түүхэдэ алтан үзэгөөр бэшүүлһэн, замбиин заяанда мүнхэрһэн Чой Башлиин Дармаа хамба хоёрой ами наһан, ажал ябуулга зоной сэдьхэлдэ зула мэтэ бадарһаар. Эдэнэй һураһан, эрдэм олоһон, эгэршэгүй заяа олгоһон манай Сартуул-Булагай дасанһаа холын хараатай шэнэ санаартан урган гарахань дамжаггүй.
- Һайн даа, Баяржап шэрээтэ, һүзэгтэн зонойнгоо замынь гэрэлтүүлжэ үгэхэ Согчен дуганай барилга дэбжэлтэтэй түгэсэхыень хүсэе!
Хамба-лама Чой-Башлиин
Дармаа хамба
БҮХЫ ҺҮЗЭГТЭНДЭ ХАНДАЛГА
Наймадугаар хамба лама Чой Башлиин, буддын шажантанай нангин гол гуламта Ивалгын дасаниие түхеэрэн байгуулһан арбан долоодугаар Дармаа хамбын хүмүүжэн һураһан, хүсэд эрдэмээ олоһон Сартуул-Булагай дасанай Согчен дуганай барилгада ниитэ хубитаяа оруулая.
Хандиб үргэжэ, саглашагүй буян олохо гэбэл, байгша оной апрелиин 22-һоо 29 болотор Согчен дуганай барилгада зорюулһан марафон-ябуулгада хабаадыт гэжэ уряалнабди.
Апрелиин 22-то үдэрэй 14 сагта Буряад драмын театрай байшанда амгалан байдалай Сахюуса хурагдажа, нигүүлэсхы удхатай концерт, наада дэлгээгдэхэ.
Апрелиин 29-дэ үдэрэй 16 сагта эгээл иимэ хэмжээ ябуулга Зэдэ аймагай түб Петропавловка һууринда үнгэргэгдэхэ юм.
Харилсаанай утаһан: 56-68-64, 8-902-161-68-64
Эмхидхэлэй хороон
Үльгэрэй далайе гаталжа үзөө гүбди, зүүдэндээ?
Үнэн байдалай далайе яагаад гаталхаб?
Үгэльгын эзэнэй даамай боди сэдьхэлээр лэ
Үеын энэ зорилго бэелхэнь лабтай ха.
Хандибаа үргэбэл, һанаа сэдьхэл дэбшэхэл,
Хамагые гэтэлэгшэ һаруул хүсэл бэелхэл,
Харанхы сооһоо һаад тойбогууд зайлахал,
Ханамжатай бүхы һанаһан хэрэгүүд бүтэхэл.