​Санаартанаараа суутай Сартуул-Булагаймнай дасан

Оёор һууринда дүтэ, гол харгыһаа 3-4 модоной зайда, үзэсхэлэн майла гүбээнүүдэй дунда Сарту­ул-Булагай дасан оршодог. Урдын сагта эндэ ажабай­дал бурьялжал байгаа. Хэ­дэн зуугаад ламанар ам­галан байдалай оршохын тула хуралнуудые хуража, эхэ хамаг амитан зургаан зүйлэй түлөө маани мэг­зэмээ уншажа байгаа ха юм. Мүнөө энэ дасанай гол дуган-Согчен дуганай барилгые түгэсхэхэ ажал ябуулагдажа байнхай. Да­санай шэрээтэ Баяржап ламхайтай (дээдэхи зураг дээрэ) һая уулзажа хөөрэлдэбэбди.

- Баяржап шэрээтэ, эди шэдитэ санаартана­раа түүхэ домогто ороһон дасанһаа хоёр томо хам­ба ламанар урган гараһан гэжэ мэдээжэ...

- Тиимэ даа. Ториин гол­до түрэһэн Чой Башлиин, Гэдээн Нюгаһаа гарбалтай, Ивалгын дасан байгуулһан Дармаа хамба (Лубсан-Нима Дармаев) хоёр. Чой Башлиин хубилгаан хүн, удаадахи түрэлдөө Дармаа хамба болон түрэһэн гээд һанадагби. Чой, Дарма гэһэн нэрэнүүдыньшье адли – Дхарма гэһэн удхатай.

ХIX зуун жэлэй шажан мүргэлэй элитэ ажал ябуу­лагша, 1872-1873 онуудта – Ород гүрэнэй буддын ша­жантанай толгойлогшо, Сар­туул-Булагай болон Тамчын дасануудай шэрээтэ байһан Чой Башлиинай намтар угаа һонирхолтой.

Халха Монголһоо ХVII зуун жэлдэ Ториин голдо нүүжэ ерэһэн ашабагадуудай гурбадахи үеын түлөөлэгшэ гээд тэрэ мэдээжэ юм. Начих­сан үбгэн, Ханхарцаг эмгэн Дурма хүбүүнтэйгээ иишэ анхан түрүүн ерээд, Зүүн Бэе­дэ һуурижаһан. Дурмын бага хүбүүн Зааза гээшэһээ хамба лама Чой Башлиин түрэһэн намтартай. Мүнөөшье түрэл һадаһанайнь зон бии.

- Домогой ёһоор, Чой Башлиин хамбын түрэлгэ шажанай номтой холбоо­той гэлсэдэг.

- Айлай удаан хүлеэгдэһэн үхибүүн байгаа. Хүүгэдгүй ушарһаа абань Монгол ошо­жо, Гандан дасанай унзад ламатай уулзаһан, тэрэнь Жадаамба гэһэн буддын шажанай ном бэлэглэхэдээ, “Ехэ хуби заяатай үхибүүн түрэхэ” гэжэ үреэһэн ха. Үнэхөөрөө, һүбэлгэн хурса хүбүүн түрэжэ, бага балшар наһандаа Сартуул-Булагай дасанда (түбэд нэрэнь Гэдэ­эн Пунцоглинг) үгтэһэн юм. Бэлэг болгожо үгтэһэн Жа­даамба номынь мүнөөшье уг угсаатандань хадагалагдажа байдаг.

- Чой Василиин гээд за­римдаа наймадугаар хам­ба ламые нэрлэдэг байгаа. Ямар ушарһаа?

- Урданай зоншье, түүхэшэдшье нэгэл шалтага­ан хэлэдэг юм. Ушарынь ха­даа Ородой буддын шажан­танай толгойлогшо болоһон тухай үндэр Зарлигаар ту­шаалдаа ороходонь, Эрхүү хотодо губернаторай алба­найхид нэрэ уһыень ород аялгада тааруулан Василин гээд бэшэжэрхиһэн бшуу.

- Хэды жэлдэ шэрээтын тушаал эзэлжэ һууһан бо­лоноб?

- Сартуул-Булагай дасан тиихэдэ философи шудал­ха һургууляараа суурхадаг байһан юм. 5 гэшээ-һаарамба урган гараһан, нэгэниинь – Чой Башлиин. Сартуул-Бу­лагай дасанда 20 жэлдэ алба хэһэнэй удаа Ород гүрэнэй буддын шажантанай түб болохо Тамчын дасанда шэрээтээр эльгээгдэһэн. Эндээ мүн лэ 20 гаран жэл­дэ алба хээ. Зэдэһээ урган гараһан ламанар соо эгээл түрүүшынхеэ шэрээтээр, удаань Ород гүрэнэй буддын шажантанай толгойлогшо болон томилогдоһон санаар­тан болоно.

Чой Башлиин хурса уха­атай, хурдан бодолтой тула политигуудтай, санаартан­тай саг үргэлжэ уулзадаг, ябуулга ехэтэй үүсхэлшэ гээд мэдээжэ һэн. Дурасхаал­дань бодхоогдоһон субарга хамалган хашалганай үедэ һандаргаагдаһан байгаа. 2007 ондо хамба лама Дамба Аюшеевэй түрүү үүсхэлээр Чой Башлиинай шэнэ су­барга бодхоогдожо, Зэдын голнай, Буряаднай бүри хүшэтэй, хамгаалалтатай бо­лоо.

- Баяржап шэрээтэ, Зэ­дын голоо суурхуулһан хо­ёрдохи хамба-Дармаа хам­ба тухай хөөрэжэ үгыт.

- Дармаа хамбын намта­рынь бултанда мэдээжэшье һаа, дабтан-дабтан дурдаха үндэһэн гүйсэд бии. Ивал­гын дасаниие байгуулагша Дармаа хамба 1890 ондо Гэ­дээн-Нюгада хорчид угай малшан Дармажап Цырено­вэй гэр бүлэдэ түрэһэн юм. Олон жэлдэ Сартуул-Була­гай дасанда аша үрэтэйгөөр һуража, габжын нэрэ зэргэ хамгаалһан. Цэбэгын Гэ­лэг-Жамса ламын (энэ хүн Түгэдтэ һураад, Мархаа до­оромбо болоһон) шабинь байһан. Хорёод онуудай һүүл багаар дасанайнгаа шэрээтэ болоо.

- Дээдэ Торидо, Сартаг­тын ара жалгада даяан бисалгалайнь агы-байра оршодог. Тиишэ али олон тээһээ ерэһэн мүргэлшэд таһархаяа болинхой. Нэгэ хүнэй нюргаяа бүгтылгөөд – арай багтамаар, эрьел­дэхыншье аргагүй газар дорохи энэ байрада аяар 3 жэл даяаншалжа һуугаа...

- Эхинһээнь хэлэбэл, Дармаев лама хамалганай үедэ баригдаад, хаатаргын хүдэлмэридэ эльгээгдэһэн байгаа. Улаан-Үдэ-Наушки түмэр замай һалаа барилгада хүдэлжэ байтараа мууража унахадань, харуулшад амяа табяа, һалаа гэжэ һанаад, харгын хажуудахи ханааб руу хаяжархиһан ха. Дээдэ-Ториин Сосоров Гомбожап тэрэниие оложо, гэртээ асар­жа абарһан. Нэгэ үедэ Гом­божап энэ дасанда һураһан, теэд дасанаа орхиһон бай­гаа. Удаань тэрэ зоной нюдэнһөө далда, ой модон соо бишыхан агы оложо, са­наарта нүхэрөө нюуһан юм. 1940 ондо ангуушан Нянтай Чойдоновтой ой соо ушарха­даа, Дармаев хэлээ: “Намайе засагта тушаа. Саашаа бур­ханайхяар болог даа”. Дахи­наа – хашалган. 1944 ондо сүлөөлэгдэхэдөө, Оборонын жасада 34 мянган түхэриг суглуулжа тушааһан бэлэй. Сталинай гар табилгатай Баярай бэшэг уданшьегүй нэрэ дээрэнь ерээ. Энэл жэлдээ Дармаев лама бүлэг зонтой Буряад-Монголой АССР-тэ буддын шажанай дасан бариха зүбшөөл гуй­жа, Сталинда ошоо һэн. Энэ гуйлтань хангагдажа, хам­ба ламын тушаалда ороод байхадаа, 1946 онһоо 1956 он болотор Ивалгын дасан бодхооһон агуу аша габья­атай. Мүнөө Ивалгын дасан буддын шажанай дэлхэйдэ суутай түбынь болон манда­жа, һалбаржа байна.

1955 ондо Дармаа хам­ба засагһаа нюусаар Этиге­ловэй бэетэй бунхан нээ­жэ, ямаршье хубилалтагүй байһыень лаблаад, һайн ша­нартай дабһа бунханда хээд, һөөргэнь хаагаад орхиһон.

Дармаа хамба 1960 ондо тагаалал болоһон байна. Бэ­еынь шатааха тухай захяа урид үгэһэн бэлэй. Тиин ла­манар бисалгалдаа һууһан зандань модон бунханда хэжэ, хадагалһан байгаа. Тэрэ газартань субарга бодхоог­доо. 48 жэл болоһоной удаа ламанарай бунхан нээхэ­дэнь, тэрэл һууһан янзаараа үзэгдөө. Гэбэшье гүнзэгы бэ­шээр газарта һуулгагдаһан, дабһаар адхагдаагүй бай­гаа. Урдань Этигеловэй бунхан нээжэ үзэһэн Дар­маев бэеэ хубиршагүй байлгаха гэжэ оролдоогүй байһан ха. Дармаа хамбын бэеые хайлуулһанай удаа үнэһэниинь түрэл Сарту­ул-Булагай болон өөрынь бодхооһон Ивалгын дасану­удта хубаагдан хадагалагда­жа байдаг.

- Сартуул-Булагай даса­ниие һэргээн бодхооходо, шэдитэ ушаралнууд болоо юм гэлсэдэг...

- Эгээл ехэ шэдинь гэхэдэ, түрүүшын хуралнуудай удаа хаташоод байһан булагнай газарай гүнһөө дэлбэрэн мүндэлэн гараа һэн. Тиихэдэ дүтын жэжэ бужа горхону­уд дахинаа “амидыраагүй”. Харин энэ булагнай үбэлэй хүйтэндэшье хүрэдэггүй, халуундашье шэргэдэггүй. Иимэ тэмдэг саанаһаа ехэ удхатай гээд һанагдана. Бу­лагай уһан аригуун арша­анай шэнжэтэй – шуһанай даралтада, зүрхэ һудаһанай, нюдэнэй, сахарна диабет үбшэнүүдые аргалхада угаа туһатай юм. Бөөрэһөө жэжэ шулуу гаргадаг, нюурта гараһан сэлбэрүүхэй үгы хэ­дэг гэжэ олон һүзэгшэдһөө дуулаһан байнаб.

- Тиихэдээ энэ булаг саанаһаа “табисууртайга­ар” бии болоо гээшэ гү...

- Үнэхөөрөө, өөрын “уха­ан бодолтой” үзэгдэл гээ­шэ аабза. Аргалха, эмнэхэ шэнжэһээ гадна нангин ша­нар шэнгээнхэй ха. Буряа­дай түүхэтэ дасанууд сооһоо гансал манай дасан Булагай гэһэн нэрэтэй, энэнь үнэн үндэһэтэй гээд эли ха юм.

- Хогоосон шанарта би­салгал хэжэ гэгээрһэн, саглашагүй габьяатай са­наартан гээд хоёр хамбаяа нэрлэжэ болохо гү?

- Үнэн дээрээ тиимэл даа, Чой Башлиин хамба Дармаа хамба хоёр оюун ухаанайнгаа гэрэл туяага­ар оршолон дэлхэйн һаруул һайхан хүсэнүүдые һэргээн түхөөжэ, шажан мүргэлөө шэнэ шатада гаргалсаһаар, һүзэгтэн зондоо адис үршөөлөө айладхаһаар зан­даа ха юм. Ивалгын дасанда орожо мүргэхэдөө, олон лэ зон Дармаа хамбада доро дохижо гарадаг. Нэрэеэ буд­дын шажанай түүхэдэ алтан үзэгөөр бэшүүлһэн, замби­ин заяанда мүнхэрһэн Чой Башлиин Дармаа хамба хоё­рой ами наһан, ажал ябуулга зоной сэдьхэлдэ зула мэтэ бадарһаар. Эдэнэй һураһан, эрдэм олоһон, эгэршэгүй заяа олгоһон манай Сарту­ул-Булагай дасанһаа холын хараатай шэнэ санаартан ур­ган гарахань дамжаггүй.

- Һайн даа, Баяржап шэ­рээтэ, һүзэгтэн зонойнгоо замынь гэрэлтүүлжэ үгэхэ Согчен дуганай барилга дэбжэлтэтэй түгэсэхыень хүсэе!

Хамба-лама Чой-Башлиин

Дармаа хамба

БҮХЫ ҺҮЗЭГТЭНДЭ ХАНДАЛГА

Наймадугаар хамба лама Чой Башлиин, буддын шажантанай нангин гол гуламта Ивалгын дасаниие түхеэрэн байгуулһан арбан долоодугаар Дармаа хамбын хүмүүжэн һураһан, хүсэд эрдэмээ олоһон Сартуул-Була­гай дасанай Согчен дуганай барилгада ниитэ хубитаяа оруулая.

Хандиб үргэжэ, саглашагүй буян олохо гэбэл, байгша оной апрелиин 22-һоо 29 болотор Согчен дуганай барилгада зорюулһан марафон-ябуул­гада хабаадыт гэжэ уряалнабди.

Апрелиин 22-то үдэрэй 14 сагта Буряад драмын театрай байшанда ам­галан байдалай Сахюуса хурагдажа, нигүүлэсхы удхатай концерт, наада дэлгээгдэхэ.

Апрелиин 29-дэ үдэрэй 16 сагта эгээл иимэ хэмжээ ябуулга Зэдэ айма­гай түб Петропавловка һууринда үнгэргэгдэхэ юм.

Харилсаанай утаһан: 56-68-64, 8-902-161-68-64

Эмхидхэлэй хороон

Үльгэрэй далайе гаталжа үзөө гүбди, зүүдэндээ?

Үнэн байдалай далайе яагаад гаталхаб?

Үгэльгын эзэнэй даамай боди сэдьхэлээр лэ

Үеын энэ зорилго бэелхэнь лабтай ха.

Хандибаа үргэбэл, һанаа сэдьхэл дэбшэхэл,

Хамагые гэтэлэгшэ һаруул хүсэл бэелхэл,

Харанхы сооһоо һаад тойбогууд зайлахал,

Ханамжатай бүхы һанаһан хэрэгүүд бүтэхэл.