​Дүрбэн аха дүүнэрэй хуби заяан

Дайн – жэрхэмжэгтэ муухай үгэ, 

Дайн – эгээл уйтай үгэ, 

Дайн дахинаа бү болог лэ..! 

Агуу Илалтын үмэнэ “Буряад үнэн” Хэблэлэй байшанда Хэжэнгэһээ Жалсан Бадмаевич ДОНДОКОВ айлшалаа. 

- Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайн манай ороной гэр бүлэ бүхэниие дайража гараа – ямар олон зон алуулааб, хюдуулааб, һураггүйгөөр хосорооб?! Хэды олон эсэгэгүй, үншэн хэнзэ үхибүүд үлөөб, хэды мянга түмэн эхэнэрнүүд инаг дуратай наһанайнгаа нүхэдһөө гээгдээб, залуухан басагад дурлажашье үрдеэгүйб... Эдэ бүгэдэнэй амиды мэндэ байгаа һаань, манай орондо хэды сая зон үдэхэ байгаа гээшэб! 

- Хүндэтэ Жалсан Бадмаевич, танай нютагһаа 196 эрэшүүл Эсэгын дайнда мордоо гэжэ бэшээ һэнта. Тиихэдээ аха дүү Цыбиковүүд тухай удхалан хөөрөөт. Ганса тэдэ бэшэ, баһал олохон лэ аха дүүнэр Эхэ ороноо хамгаалһан бэзэ даа.

- Тиигээ даа. Чисаана нютагта эртэ урда сагһаа үхибүүд олонтой нютагай айлнууд үеһөө үедэ гурим заншалаа дамжуулан ажаһуудаг байгаа. Тэдэнэй нэгэн Эрдэниин Цымпилтэн байгаа. Цымпил Бүүбэй һамгантаяа Дарижаб басагатай, Намжил, Жамбал, Дамба-Дугар, Дымчиг хүбүүдтэй һэн. Эдэ табан үхибүүдтэ ехэ хүндэхэн хуби заяан дайралдаа: тэдэнэй түрэхэдэнь хубисхал, ангиин дайн, зүблэлтэ засагай шанга эрилтэнүүд, үшөө дээрэһээнь эхэ, эсэгэнь 1930-аад оной эхеэр хоюулан һубаряад, наһа бараа. Буряад зондо анханһаа хойшо үншэн үхибүүд гэжэ байгаагүй – хүндэ байдалда ороод байһан үхибүүдые түрэл гаралнуудынь үргэн абажа, хүл дээрэнь табидаг заншалтай байһан. Эдэ табан үхибүүдые түрэлнүүдынь хубаажа абахадаа, заримандань өөһэдынгөө обог үгөө. Эдэ үхибүүдэй түрэлнүүдэйнгээ хүсөөр ехэнүүд болоод байхадань, дэлхэйн хоёрдохи дайн эхилшоо! Дайнай эхилхэдэ, эдэ дүрбэн аха дүүнэр һубарилдан, Эсэгэ ороноо хамгаалхаяа Улаан Армида татагдаһан түүхэтэй.

- Эдэ аха дүүнэр бултадаа дайнда хабаадаа гү? 

- Эгээл ехэ Намжил Будаевич Гылыков ахань 1910 ондо түрэһэн. Үхибүүн наһандаа Чисаанынгаа дасанда хубараг байһан аад, колхозуудай тогтоходонь, Тельманэй нэрэмжэтэ колхоздо ороо. 1938 ондо Улаан Армида татагдаа. Халхын-Голдо япон сэрэгэй добтолон ороходонь, тэндэ түрүүшынхиеэ дариин амта үзөө һэн. Тиигээд энэ дайнhаа ерээд байтарнь, фашис Германитай дайн эхилжэ, дүршэлтэй сэрэгшэ түрүүшын дуудалгаар мордоо. Өөрөө мэндэ байхадаа, иигэжэ хөөрэгшэ һэн: “1941 оной ноябриин 7-до Улаан талмай дээгүүр жагсаалда ябажа гараад, сэхэ фронт ошоо һэмди. Дайсан Москва хотоһоо оройдоол хорёод гаран модоной зайда байгаа”. Намжил Будаевич Баруун фронтын 53-дахи дивизиин 129-дэхи полкдо пулемётчигоор Москва хото хамгаалхын тула олон тоото байлдаануудай гал дүлэн соогуур ами наһаяа гамнангүй дайлалдаһан байна. “Дайсан таһалгаряагүй добтолхо. Хоёр хада мэтэ гүбээнүүдэй хоорондо бүлэг сэрэгшэд байшоод лэ, гамгүй тулалдаа һэмди. Мүнөө тэрэ газарайнгаа нэрые мартааб. Пулемёдоороо немец сэрэгүүдые һайсал хиргаа һэм. Һүүлдэнь Вяземска байлдаанда хабаадааб. Эндэ ямар олон зон алуулааб даа. Һүүлэй һүүлдэ бидэ сухариха баатай болообди. Сухарихадаа, һөөргөөшье харангүй гүйлдөө бэшэ, харин хүндэхэн байлдаануудые дабажа, Гжатск, Можайск хотонууд хүрэтэр ерээбди. Ехэ хүндэ хүшэр байлдаанууд һэн. Хэдэн хоног унтангүй, заримандаа хооһоор дайлалдахаш. Тиигэжэ ябабашье, урмаа хухарһан, айһан сэрэгшэд манай дунда үгы һэн”, -гэжэ хөөрөө бэлэй. Нэгэ шэрүүн тулалдаанай үедэ Намжил Будаевич хүндөөр шархатажа, Казань хотын госпитальдо хэдэн һара соо аргалуулһанайнгаа удаа нэгэ жэлэй амаралтаар нютагаа бусаһан юм. 1943 оной июль һарада дахин мордоод, дайгаа дүүргэжэ, даагаяа һүүлдэжэ, 1946 ондо одоол түрэл һайхан нютагтаа тэхэрижэ ерээ. Нютагаа бусажа ерээд, түрэл колхоздоо элдэб ажалда хүдэлөө, хонишоноор ажаллажа, наһанайнгаа амаралтада гараа. 1990-ээд онуудаар бурхан шажанай дэлгэрхэдэ, Чисаанынгаа дасанда һууһан. Айл боложо, Дыжидма басагантаяа, зээнэртэеэ амгалан тайбан ажаһуужа, 2002 оной үбэл бурхандаа мордоһон байна. 

- Эрэлхэгээр дайлалдаһан пулемётчик олон шагналнуудтай байгаа ааб даа… 

- Энэ ехэ дайнда бэеэ гамнангүй ябаһанайнгаа түлөө Намжил Будаевич Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай I шатын орденоор, “Шэн зоригой түлөө”, “Москва хамгаалһанай түлөө” гэһэн медальнуудаар шагнагдаһан. 1990-ээд гаран онуудаар бурхан шажанай дэлгэрхэдэ, ехэ хубитаяа оруулһанайнгаа түлөө Бандида Хамба лама Жамбал-Доржо Гомбоевой медальда хүртөө. 

- Зай, бэшэ дүүнэрынь? - 

Цымпил Эрдынеевэй хоёрдохи хүбүүн Жамбал Цыренович Цыренов (тон дээрэхи гэрэл зураг дээрэ) 1914 ондо түрэһэн. Энэ хүн тухай мэдээнүүд тон хомор. Ехэ ахадаа адли Халхын-Голой дайнда хабаадаһан. Һүүлдэнь Баруун фронтдо ябаһан. Энэ хүмнай дайшалхы ябадал тухайгаа хэндэшье хөөрөөгүй. Тиимэһээ хаана, ямар фронтдо, дивизидэ, хэды он болотор дайлалдааб, ямар орден, медальнуудтай байгааб – юуншье мэдэгдэнэгүй. Гэрэл зурагынь харахада, шэрүүншэг шарайтай, хурса харасатай лейтенант-танкист һууна. Дайнһаа бусажа ерээд, Улаан-Үдын авиазаводто хүдэлһэн, гэр бүлэдөө 3 үхибүүдтэй байһан. Энэ ехэ дайнда абаһан шархануудһаа боложо, 1967 ондо нүгшэһэн. 

Гурбадахинь болохо Дамба-Дугар Эрдынеевич Цымпилов 1916 ондо түрэһэн, элдэб ушарнуудаар баян ехэл һонин намтартай. Нэн түрүүн Улаан-Үдын зоотехническэ техникум дүүргэжэ, ветеринарай дипломтой болоо. Ага нютагта, Улаан-Үдын ПВЗ-дэ хүдэлөө. 1938 оной август һарада сэрэгэй албанда татагдажа, Улаан Тугта Алас-Дурнын хоёрдохи армида нэгэ жэл алба хээд, Ленинград хотын сэрэгэй-медицинскэ училищида орожо һураһан байна. Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай эхилхэдэ, Баруун болон I Прибалтийска фронтнуудта сэрэгэй фельдшерээр ябаһан намтартай. Энэ ехэ дайгаа шэн зоригтойгоор ябажа дүүргээд, Ленинград хотын медицинскэ институт дүүргэжэ, сэрэгэйнгээ алба хойто зүгэй Улаан Тугта амяараа армида, удаань Одесскэ сэрэгэй можодо үргэлжэлүүлһэн байгаа. 1956 ондо сэрэгэйнгээ алба медицинскэ албанай капитан нэрэ зэргэтэй дүүргэһэн.

- Тиигээд лэ дайнай ветеран, үшөө арбан жэл алба хэһэн ахатан одоол амараа бэд даа. 

- Үгы даа, Дамба-Дугар Эрдынеевич һүүлдэнь миин һуужа шадаагүй – тэрэл жэлдээ Хара далайн пароходстводо эмшэн болоо. 1956 онһоо 1974 он болотор, аяар 18 жэлэй туршада нютагаймнай хүбүүн бүхы дэлхэйн океан, далайнуудаар тамарһан, элдэб шанга һалхи шуургануудые дабаһан баян намтартай. 1974 ондо наһанайнгаа амаралтада гаража, Одессэдэ гэр бүлэтэеэ түбхинэжэ ажаһуугаа. Дамба-Дугар Эрдынеевич эрэлхэг зоригтойгоор дайлалдаһанайнгаа түлөө: Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай I шатын, Улаан Одоной орденуудаар, “Москва хамгаалһанай түлөө”, “Дайшалхы габьяагай түлөө”, “Кёнигсбергые абаһанай түлөө”, “Германиие илаһанай түлөө”,“Маршал Жуков” гэһэн медальнуудаар шагнагдаһан юм. 

- Одхон хүбүүнэйнь хуби заяан ямар байгааб? 

- Энэ айлай дүрбэдэхи хүбүүн Дымчиг Эрдынеевич Цымпилов 1923 ондо алтан дэлхэй дээрэ мүндэлһэн байна. Тэрэ үеын үхибүүд шэнги һургуулида һураад, Тельманэй нэрэмжэтэ колхоздо хүдэлөө. 1942 оной мартын 5-да албанда мордоо. Хаана, ямар сэрэгтэ ябааб, ямар шагналнуудтай байгааб – мэдэгдэхэ юумэн огто үгы. 1983 ондо мэдээжэ сурбалжалагша Зэгбэ Гомбожабайн Буряадай телевиденидэ Сэлэнгын аймагай дайнай ветерануудтай уулзалга үнгэргэхэдэнь, нэгэ ветеран 1942 ондо Хэжэнгын Цымпилов Дымчиг гэжэ хүнтэй Сталинградай байлдаанда сугтаа хабаадаа һэмди гэжэ хөөрөө һэн. Тэрэ хүн мүнөө үни үгы юм ааб даа. Тиихэдэ Дурасхаалай ном соо Дымчиг Цымпилов 1944 ондо һураггүй үгы болоо гэжэ тэмдэглээтэй. Бодоод үзэхэдэ, Дымчиг эрэлхэг зүрхэтэйгөөр дайлалдажа, СССР гүрэнэй баруун хилэ хүрэтэр дайгаар ошожо, баатарай үхэлөөр алдалан унаhан болоно. Нютагаймнай хүбүүн Дымчиг Цымпилов олон мянган мэдэгдээгүй сэрэгшэдэй нэгэн. Харатайшье, хайратайшье байна.

Цымпилов Дымчиг Эрдынеевич

- Энэ ехэ дайнай гал дүлэн сооһоо амиды мэндэ гаралсаһан аха дүүнэрэй хуби заяан ондо ондоо байhан ха юм. Гэбэшье хоорондоо харилсадаг байгаа бэзэ даа…

- Тиигэнгүй яахаб. Дайнай үни дүүрэһэн хойно, 1980-яад онуудаар Намжил Дамба-Дугар хоёр бэшэг бэшэлсэхэдээ, 1941 ондо Москва хамгаалгын байлдаанда бэе бэеһээ холо бэшэ дайлалдаһан байшоо. Теэд мэдэлсээ бэшэ хадаа тэрэ сагта уулзаха хуби заяагүй байгаа. 

- Ямаршье гэр бүлэ үхибүүдтэй болоходоо, эдэмнай уг гарбалаа дамжуулжа, һургуулида һураад лэ, ажал хээд лэ, амгалан тайбанаар ажабайдалаа үргэлжэлүүлхэ гэжэ һанадаг, теэд энэ ехэ дайн хүн зоной хуби заяанайнь зам элдэб тээшэнь шэглүүлээ ха юм даа... Жалсан Бадмаевич, һайнта даа. Нютагайнгаа эрэлхэг зоригтой дайшалхы сэрэгшэд тухай уншагшадтамнай үшөөл хөөрэжэ байхыетнай уряалнабди.