​Шэнэхээнэй шэнхинэмэ хурим

Хубиин хэрэгээр Хитадай Үбэр Монголой Шэнэхээн нютаг ошохо боложо, түмэр замаар түргэн тэргээр зүүн тээшээ һайса түерүүлбэб. Забайкальскда гүрэнэй хилэ дээрэ сэрэгэй албанда Зүблэлтэ засагай үедэ би өөрөө ябаһан аад, хилэ шадарай тус хотын мүнөө ямар болоһыень хараха дураншье хүрэһэн байгаа. 

Манжуур ябаха зам 

Хоёр жэлэй саана Хитадаар ябаа һэм. Тиихэдэ хэлэ бэшэгэй талаар грантынгаа хэрэг бүтээжэ ябаһан БГУ-гай багшанартай Хүхэ хото ороо бэлэйб. Үбэр монголшууд бидэ зургаан саябди, манай Үбэр Монголой аймаг орон дотороо хамагынь томо юм гэжэ байгаа бэлэй. Тиихэдэ тус аймагай баруун урдуур ябаһан һаа, мүнөө зүүн хойто үнсэг руунь зорибо гээшэб – тэндэһээ минии хамаатанай нэгэ залуу һамга абажа, басаганай хуримда уригдаһан байгаа хүм. 

«Түмэр тэргын һайханда түбэрэнэ түмэр зам» гэһэн анханай дуунай аялга доро Эрхүү можын фирменнэ поезд жэжэ жожо станци дээгүүр тогтон торонгүй, саһан сагаан тооһо бурьюулан шуумайна. Манай вагон шэнэ түхэлэй юм хаш – дотороо яла сала, сэбэр арюун, тиихэдэ илангаяа жорлонгынь ариг, сэбэрлэлгэнь угаа нарин нягтаар бүтээгдэнхэй, поездын зогсожо байхаданьшье бэеэ хүнгэлэн сэбэрлэхэдэ болохо. Вагон даагшад угаа мээхэй хандасатай, энеэб гэһэн хөөрхэн шарайтай, халтад гэбэл туһалха байһанаа мэдүүлжэ байдаг журамтай. Газаа Сагаалганай үмэнэхи саг, үбэлэй һаари хүйтэн халта бууранхай гэбэшье үбэл хадаа үбэл ха юм даа – нилээн хүйтэн, шобто үлеэмэ һалхитай. Анхан вагон дотор аймшагтай халуун, тэрээнһээ саагуур бүгшэм байдаг һаа, мүнөө 24-26 градусай хэмжээндэ дулаан баригдана, нэгэ бага халуун тээшээ болоо гээшэ һаань, дээдэ үрхөөрнь агаар сэбэрлэгдээдхинэ. Тамхи татаха гээшэ андагаар хоригдоно – тамбур соошье бааюулжа болохогүй. Нэгэ үгөөр хэлэбэл, гоё гоо, налайма таатай. 

Яг нэгэ сүүдхын үнгэрхэдэ, Забайкальск хотодо буугаа һэм. Хилэ дабаха зониие томо автобус тодожо абаад, 450 түхэригэй биледээр Хитадай Манжуур хото хүргэнэ. Тамуужанда огто һаатангүй тамгалуулаад (һайндэрэй урда зон үсөөн һааб даа), уданшьегүй Манжуурта буубаб. Бүгэдэ гол гудамжануудынь худалдаа наймаанай дэлгүүр, эдеэ хоолой болон зочид буудалай газар болгогдонхой, теэд хуу барандаа амбаарай мантан томо суургаар суургалаатай. Угтан абаха худанар хожомдожо, гам хайрагүй үлеэһэн хоротой жабарһаа хорголхо газар бэдэрбэб. Хитад болон ород үзэгүүдтэй гаршагуудтай (ородойнгоо худалдан абагшадта зорюулна гээшэ) ресторан болон кафенүүдшье хуу барандаа амаранхай – эндэ Сагаалганай һайндэр манай Буряадта орходоо нэгэ үдэрөөр урид эхилэнхэй бшуу. 

«Баргажан» кафедэ 

Ябаһаар ябатараа, ябаһан хүн яһа зууха гэдэгтэл, «Баргажан» гэжэ нэрэтэй буряад эдеэнэй кафе ошожо мүргэбэб. Үүдыень татажа ороһомни арбаад шэрээнүүдэй нэгые хэдэн хүн тойрожо һуунхай, хоол барижа байтараа, нам руу нэгэ зэргэ эрьебэ. Хараха янзада, буряадууд хэбэртэй. Тиигэжэ һанахым тэндэхэнэ нэгэ тарган гэгшын хүн:

- Сайн байна-оо! – гэжэ солгёоноор мэндэшэлбэ. – Ородһоо ябана гүт?

- Сайн! – хитадай чунь-чан соо түрэл хэлэеэ дуулахадаа баярлабаб. – Сагаалганаар!

- Сагаан һараар! 

- Һаял хилэ нэбтэржэ ерэбэлби… 

- Хари, тиигэбэл аа гү гэжэ һанаа һэм. Орогты. 

Хүдэһэн дэгэлээ үлгэсэдэ торгоогоод, ойрохи шэрээн саана тээ наанань һуубаб. 

- Шэнэхээнэй хуримда гэжэ ябанагүй аабзат?

- Үгы, үнэхөөрөө тиигэнэлби! Яагаад таабат?

- Бэритнай манай түрэлэй басаган юм. Таниие ерэхэ гэжэ худанартнай хүлеэнэ бэлэй. Тэдэтнай Хайларһаа гаранхай, удангүй эндэ бии болохо даа. Та хоол барижа байгты. 

Буряад эдеэнэй халуун хоол барижа дүүргээд лэ байтарни, худанар орожо ерэбэ. Түрэл саданарайнгаа ороходо, кафен эзэн обоо хүбөө шэрээ бэлдэжэ, маанарые сагаалуулба, сагаан будаагай оронхойшог үнэртэй хитад архяар болон Хайларай пивээр хүндэлбэ. Хэрбээ маанарай пивэ гээшые ундаа харяаха шара уһан гээд, шэрээ дээгүүрээ баанха, шэлтэйнь миин табижархидаг һаа, Шэнэхээнээрхин тэрэ ундаагаа хүндэлжэ, архи мэтээр хундагалаад, сэржэмтэй ундан болгодог зантай байба. 

Хайлар хото 

Уданшьегүй Хайлар хото зориһон замда гарабабди. Асфальт дардам харгы нэгэ тээшээ хоёр мүртэй, урдаһаа ерээшэнь мүн лэ тиимэ, нилээн үргэн далангай саана. Хонхо-ёнхогүй жэгдэ, нэгэшье долгитоһон газаргүй тэгшэ. Шэнээргэ хара джип 150-170 дээрэ шуумайжал мэдэнэ – хурдан түргэниинь харгын һайнда ойлгогдоношьегүй. Нютагайнгаа харгы замуудые һанахадам, досоом муу болоодхино. Манай Ород Улас тэнэгүүдээрээ болон муу харгыгаараа суутай гэгшэ гү. Нээрээшье, юун гээшэб даа! Харгы татаха, заһабарилха мүнгэн һомологдохол юм, теэд мүртэй һайн харгы гээшэмнай тон хомор. Ниислэл хотын Борсоевой гудамжа нёдондо заһабарилагдаа бэлэй. Һара үнгэрөөгүй байхада, нэгэ хурганай зэргээр дэбдигдэһэн асфальт хууража, хобхоржо һалаад, мүнөө машина тэрээн дээгүүр торшогоносо сохюулжа ябагша. 15 сантиментр зузаанаар дэбдигдэхэ харгы бшуу даа. Хайшаа мүнгэниинь ошогшоб? Олон тоото ноёдой хармаан соогуур орожо, зорюулагдаһандаа хүрэнэгүй гээбы. Тиихэдэ манай хүдөө ажахы яажа байнаб? Гүрэнэй тэдхэмжэгүй болоходоо, колхоз, совхозууд хуу һандаран һалажа, таряашад болон малшад барандаа үнсэ болошоод, үйлэ маанияа үзэжэ байна ха юм даа. Хүдөө ажахын шэглэлтэй орон түрэ аад, аграрна политика гээшэеэ газаа хаянхай… Хүдөө ажахын яаман тэрэ оло мянгаараа тэды ехэ салин абажа байгаад, юу бүтээдэг, юу хэдэг юм агшаб? Сэрэг үгы генеральна штаб болошонхой, үдэрэй хэды суглаа хурал татажа, хаа-яа ороходо, ехэл хэрэг ажал бүтээжэ байһаншуу һуугшал… 

Уйдхар муулартай бодолнуудта абтанхай машинын сонхоор харанаб. Тала. Дүрбэн зүг, найман хизаар тээшэ дандаа нэмжыһэн хуудам сагаан тала. Эндэ тэндэ нэгэ бага гүбыһэн гүбээнүүдэй хяраар мантан томо эршэгэнүүртэй бахананууд һубарилдан мандайлдана – һалхинһаа хүдэлдэг электростанцинууд гээшэ. Нэгэниинь манай мүнгөөр 100 000 гэжэ худанар хөөрэнэ. Хэршье ашагтай юм, ехэнхинь хүдэлнэгүй, зариманиинь лэ залхуу нозогоор эрьелдээ болоно. Ашагтайл юм һэн хадань хитадууд табяа гээбы, тэдэ дэмы газарта мүнгэ гаргашалжа байха зон бэшэ. Мүнөөдэрэй һулахан һалхин эршэгэнүүр хүдэлгэжэ хүшхэрнэгүй гээбы. Арба-хорин дабхар гоё байшангуудаараа Хайлар хото холоһоо харагдаһаар, мүнөө үе сагай һаруул хурса шарайгаар угтаба. Хитад гаршагууд барзайлдажа, юрэ бусаар нюдэндэ харагдана. Элдэб түхэлэй хүнгэн машинанууд һүндэлнэ, шара, ногоон такси ойгууршни гарахадаа, һуулгаха һанаатай дохёо үгөөдхинэ. Харгы замай дүрим бүхы дэлхэйгээр адлишье һаа, эндэ ябаган зоноо ябаган гарасаар гудамжа хүндэлэн гарахаданьшье табидаггүй заншалтай. Ууртайгаар дохёо үгөөд, тэмдэглээтэй гараса дээгүүр ябагашуулай хажуугаар мүргэн алдаһаар һэрд гээд лэ гарашана. 

Мяхан табаг элбэг 

Хониной, үхэрэй мяхан обоо хүбөө табяатай. Далай нуурай хилмэн (осётр) загаһан шэрээ бүхэндэ табяатай. Хаан шэрээ голлодог эдеэн гэгдээшье һаа, амтаараа намагай үнэртэй, омоли зооглодог бидэ буряад монголшуудта ехэшье таарамжатай бэшэ. Хитад хурса салат, буряад эдеэнһээ саахартай жэжэхэн бообо, мойһо холиһон үрмэ, халуун аарса, шанаһаншье, манай Улаан-Үдын тушёнко мэтэ болотороо үлтиртэрөө шанагдаһаншье мяхан обоо хүбөөгөөр табигданхай. Ойгуурнь сагаан будаа, алим жэмэс, халуун ороной элдэб үнгэтэ фрукт нюдэ баясуулма һайханаар тааруулагдан табяатай. Илангаяа аарса амтатай, үхибүүн балшар наһа һануулан, манай нютагуудаар юундэшьеб хэрэглэгдэхээ болишоһондонь сэдьхэлдэ ямаршьеб хүнгэхэн уйдхар ууюулна. 

Түбэй хори буряадууд энэ амтата эдеэгээ үни хада мартанхай. Тэрээнһээ гадуур айраг унданшье орхигдонхой. Шалтагаа бэдэрбэл, тиимэ болохотой мүртэй харюу олдохогүй. Харин баруун буряадууд, эхирэд болон булагад, хориһоо урид ородой нүлөө доро ороһоншье һаа, мүнөө болотороо аарса, айрагаа хэрэглэһээр, ород хэлэнэй маягаар «тарасун» гүүлэдэг һүнэйнгөө дарса нэрэһээр байдаг. Шэнэхээнээр Сагаалганай һайндэр эхилһэн байжа, худанарта жэнхэни буряад дэгэлтэй, залдагар шэгэбшэтэй обоодой хүдэһэн малгайтай айлшад олоороо һубарин бууна, хадагуудаа, бэлэгүүдээ барин золгоно. Манайхиһаа ондоо юумэн үгы, Сагаалганай ёһо заншал хуул адли. Холо бэшэхэнэ оршоһон зочид буудалда би хороһон аад, тэрэ ехэ хүндэһөө холодожо шадаа бэлэйб. 

Худанар хотодо һуудаг 

Хүдөө нютагуудаар ябаха арга намда байбагүй – Сагаалган сагайнгаа болзороор сарюун һайхан заншалаараа сагаан тооһо бурьюулан байна. Теэдшье зүүн, баруун сомонгуудаар һэеы гэр үсөөн болонхой, ехэнхидээ сарай болон складай үүргэ дүүргэнэ, харин хүн зон модон болон хирпиисэ байшангууд соо һуудаг гэжэ худанарһаа дууланаб. Хоёр Яруунын аймаг мэтэ хэмжээнэй газар дайдаараа Шэнэхээн болон Эмиин гэгдэдэг хоёр голоо голлон, ехэнхинь адуу малаа хараад, үгы бол, хото городоор ажал хээд, аралжаа наймаа үүсхээд, нилээн олониинь манай Буряад ороноор һуурижаад – эрхэ сүлөөгөө иимээр хэрэглэн, сүлөөтэ буряад-монгол арад түмэнэй 7 мянга 8 зуун буряадууд эндэ нилээн жаргалтай һууна. Харин Шэнэхээнэй басаганай хурим манайхида орходоо, нилээн илгарма гуримтай байба. Хотын томо ресторанай уужам ехэ зал эзэлжэ, дүрбэн һубираа шэрээ табяад, тэрэ түхэреэнээ 8-10-раа дэгэлээ тайланшьегүй тойрон һуужа (һэеы гэрээ һая болотор хэрэглэжэ байһаниинь эли), амта шэмэтэ эдеэ хоол шэл тойрогоо эрьюулэн шэлэнэ, һанаа амар тамхяа бааюулна, пивэ болон сагаан будаагай хатуу архи хундагын оёортохоно аягална.  

(Үргэлжэлэлынь хожом гараха).