​Нютагай гэрэл

Һууринай түүхэһээ 

Есть в Джидинском районе глубинка 

Ты на карте её не найдёшь, 

Ведь когда-то была здесь деревня, 

А осталось лишь десять дворов... 

Мои бабушка, мама и дядя 

Родились в этом чудном краю. 

А приедешь сюда среди лета, 

И окажешься, будто в раю. 

Всюду зелень, цветет земляника. 

Аромат дикой мяты в лугах.

Ну, а осенью все золотое. 

Лишь покосы, как прежде, в стогах. 

Как же больно смотреть на разруху, 

На развал малых сел, деревень! 

Будем верить, что все возродится. 

И настанет тот радостный день! 

Гусиноозёрск-Петропавловка-Закаменск харгыһаа гаража, хойшоо нугарбал, 9 модоной зайда, Дээдэ Тори, Доодо Тори һууринуудай хоорондо оршодог Хадхалдааша (зэдээрхин “Хадхулдочи” гэжэ нэрлэдэг, ородоор бүри “Подхулдочи” болошодог) нютаг тухайгаа эндэ ажаһуудаг Лев Будаев иимэ мүрнүүдые бэшэнхэй. XVIII зуун жэлэй тэн багаар эндэхи газар дайдаар халха монголһоо гаража ерэһэн сонгоолнууд һуурижажа эхилһэн гэжэ түүхын хуудаһануудта бэшээтэй. Баруун Монголһоо гараһан сартуулнуудай һуурижаһан Зэдэ голой зүүн тээхи нэмжэгэр үргэн тала газарта орходоо, багахан хабшуу энэ һуурин “хадхал” гэһэн буряад үгөөр нэршэхэдээ – хабшуу, уйтан газар гэһэн удхатай һэн ха. XVIII зуун жэлэй һүүл багаар эндэ нютагжаһан зон хасагуудай бүлгэмүүдтэ оруулагдаһан. 

Совет засагай тогтожо ядажа байха үедэ эндэхи дайдаар улаантан сагаантанай хоорондо шуһата тулалдаанууд болодог байһан гэжэ суута Нестор Каландарашвилиин отрядай сэрэгэй хүүрнүүд гэршэлнэ. Гушаад онуудаар Хадхалдаашада “Согласие”, “Улаан морин” гэһэн хамтын ажахынууд байгуулагданхай һэн. СССР гүрэнэй байхада, Хадхалдаашада 40-өөд үрхэ айл ажаһуужа байгаа. Энэ багахан нютагһаа Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда мордоһон эрэшүүлэй 33-иинь гэртээ бусаагүй... 

Дайнай һүүлээр һалан һандарһан хото городууд, нютаг һууринууд һэргээгдэжэ, энэ нютагта һургуули, клуб, магазинууд нээгдэһэн, 300- гаад толгой хонидой хоёр отара, эбэртэ бодо мал шахан таргалуулгын гүүртэ гээд амжалтатай һайнаар хүдэлжэ, хүн зон урма баяртай, үри хүүгэдээ үндылгэжэ, ажана тайбан ажаһуужа байгаа. 

СССР гүрэнэй һандаржа эхилхэдэ, бага һууринуудай ажабайдал доройтожо, хүн зониинь һайн байдал бэдэрэн, үхи хүүгэдээ хүмүүжүүлхэ, һургаха гээд иишэ тиишээ таража, 1990 онуудай һүүл багаар нютаг хооһоржо, мүнөө үедэ оройдоол арбаад үрхэ айл эндэ ажаһууна... 

Элинсэгэй бууса 

...Эрьелдэнэ дэлхэй, зогсохо сүлөөгүй 

Эмгэйм нооһоной ээрсэг мэтэ. 

Энхэдээ юушьеб дуулажал байна 

Эрбэгэр шубуухай элинсэгэйм буусада... 

Эдэ мүрнүүд Ородой Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн, Буряад Уласай мэдээжэ зохёолшо, Зэдын Сагаатай нютагһаа уг гарбалтай Александр Лыгденовэй “Элинсэгэй бууса” гэжэ шүлэгһөө абтанхай. Нээрээшье, зогсолтогүй эрьелдэжэл байдаг энэ дэлхэйдэ элинсэгэй буусада шубууд дуу шуугаа хуряагаагүй. Хадхалдааша нютагта арбаад үрхэ айл мүнөөдөө ажаһууна. Эндэхи ажаһуугшадай эгээл хүндүүлхэй асуудал гэхэдэ, - зайн гал үгы. 

Мүнөө бидэ XVIII зуунай жэлдэ бэшэ, XXI зуунай жэлдэ ажаһуунабди. Зайн гал үгы ажамидарал гээшэмнай эртэ урдын балар харанхы сагые һануулна. СССР гүрэнэй совет үе сагта зайн галаар энэ нютагта дуталдажа байгаагүй, “Ильичэй лаампанууд” айл бүхэнэй сонхые согтой баяртайгаар гэрэлтүүлэн, хүн зон энээн тухай һанаа үнөөн болодоггүй байгаа ха юм. 1999 он болотор зайн гал бии байһанаа, байдал бүри доройтожо, мүнгэ залһан дуталдаад, зайн галай түлөө түлбэри түлэхэ арга үгы боложо, үри шэрэнь 5000-да хүрөөд, зайн галаар хангагдахаа болиһон. Аха дүүнэр Дугаровтанай хүсөөр “Бурятэнерго” акционернэ бүлгэмтэй, Зэдын РЭС-тэй, “Востокстрой” ООО-той Хадхалдаашын ажаһуугшад хэлсээ баталһанай һүүлээр, энэ мүнгэнэй түлэгдэһэншье мүртэнь Зүүн Наринай электригүүд зайн гал ябуулдаг утаһануудые столбнуудһаа ходолжо, һүүлдэнь бүри зайн галай 140 баханануудые тайража, хайшаншьеб абаад ябашахадань, “Ильичэй лаампанууд” унтаржа, зайн гал гээшэ эндэхи зоной ажабайдалай эгээл хүшэр хүндүүлхэй хэрэг болоод үлэнхэй. 

Засаг баригшад энэ үе саг соо һэлгэлдээ, Буряад оромнай өөрын президенттэй, Арадай Хуралтай болоо. Түрүүшын президент Леонид Васильевич Потапов хэдэн жэлэй туршада засагай дээдэ зургааниие хүтэлбэрилжэ байгаа, һүүлдэнь Вячеслав Владимирович Наговицын орондонь ерээ. Буряад Уласай толгойлогшо Вячеслав Наговицын 2016 оной февраль һарада Зэдэ аймагаар ябахадаа, Хадхалдааша нютагай ажаһуугшадта заабол туһалха тухайгаа мэдүүлһэн юм. “Авалар Солар Технолоджи” гэжэ компани наранай элшэһээ хүсэ абадаг батарейнүүдые бүтээдэг, зайн гал оруулдаг станци Буряад Уласай хибэс дээрэ нэбтэрүүлхэ арга һүүлэй жэлнүүдтэ дурадхана. Магад, энэ аргаар зайн гал оруулха гү, али хуушан аргаар утаһа татажа оруулха гү, дизель дээрэ хүдэлдэг генераторнуудые худалдан абаха гү - энэ асуудал хойшололтогүй шиидхэхэ тухай хэлэһэн юм. Теэд мүнөө 2017 оной зун болошонхой, Наговицын энэ тушаалаа орхинхой. Орондонь Алексей Самбуевич Цыденов энэ тушаалда зууршалагданхай, һунгалтын һүүлдэ шэнэ гулваа бии болохоо байна. Арадай Хуралай һунгамалнуудшье энэ асуудал хараадаа абанхай, шиидхэхэбди гэжэ үгэлһэн гүб даа. 

“Аажамхан нютагайм агаар амтатай” 

Зунай ааяма халуунда 

Зүүн горхонойм уһан тунгалаг. 

Үргэлжэ намагтай талмайдань 

Үнгын сэсэгүүд һалбарна. 

Дабталга: 

Нютагайм хүбүүд, 

Үетэн басагадни! 

Нютагайнгаа шубуудай 

Дууе шагнахаа 

Түрэл тоонтодоо айлшална гүт? 

Үбэр талынгаа сэсэгүүдые умбан, 

Үетэн нүхэдөөрөө наададагаа һанан, 

Үүрэй толоноор гунигта абтажа, 

Үнжэгэн сэдьхэлээ сэлмээнэ гүт?

Аажамхан нютагайм 

Агаар амтатай,

Булаг аршаанһаань 

Хүсэ абанхайб. 

Үргэн таладань 

Үри хүүгэдээрээ жарганхайб. 

Энээхэн мүрнүүдэй автор Зэдын аймагай Хадхалдааша нютагта түрэжэ үндыһэн, малай эмшэн мэргэжэлээрээ бүхы наһаараа ажаллажа ябаһан, наһанайнгаа нүхэр Дугар-Сурун Тамасуруновичтаяа зургаан баатар хүбүүдые, одхон дангина басага түрэжэ, гарыень ганзагада, хүлыень дүрөөдэ хүргэжэ, эрдэм мэргэжэлтэй болгожо табиһан эжы Валентина Юндуновна Батуева мүн. 

Мүнөө үедэ Валентина Юндуновна, Дугар-Сурун Тамасурунович Батуевтан наһанайнгаа амаралтада гараһаншье һаа, хүбүүдээрээ фермерэй ажахы байгуулаад, үхэр, хони, адуун һүрэг үдхэжэ, шадалтай шамбай, бүдүүн айл Хадхалдааша нютагтаа ажаһууна.

- Олег, Чингис, Буда, Жаргал, Цырен, Эрдэм хүбүүдынь бултадаа ажалтай, байра байдалаа зохёон түбхинэһэн, Арюна басаганиинь ВСГИК дүүргээд, мэргэжэлээрээ хүдэлдэг. Үхибүүдээ бэрхээр хүмүүжүүлжэ, һургажа, хүл дээрэнь табиһан, бүхы наһаараа ажал хэжэ ябаһаншье мүртөө, сүлөө сагтаа шүлэг уншажа, бэшэжэ, буряад һайхан дуунуудаа хангюурдажа, өөрөөшье дуунай үгэ зохёожо дууладаг, сэдьхэлээ баясаажа ябадаг нютагайнгаа басаганда, Валентина Юндуновнада, нүхэртэнь, үхибүүдтэнь һайн һайханиие, амар амгаланиие хүсэнэб, - гэжэ нүхэр басаганайнгаа дүрбэн шүлэг редакцида абаад ерэһэн Хадхалдааша нютагай бэри Лариса Намсараевна Ринчинова хэлээ һэн. 

Эдэ шүлэгүүдһээнь һабагшалжа, энэ зураглал бэшэгдээ юм. 

Ногоон Дара эхын субарга 

Хадхалдааша нютагайхид тухай саашань бэшэхэ болоо һаа, оролсожо гаралсажа ходо байһан нүхэрэйнгөө бэшэһэн бүтээлнүүдые абаад ерэһэн гурбан хүбүүдэй эжы, олон тоото ашанар гушанарай хүгшэн эжы Лариса Намсараевна Ринчинова Даша- Дэмбэрэл Дармабазарович Дугаров наһанайнгаа нүхэртэй бүхы наһаараа бэе бэеэ дүнгэлсэн, айлай эрхим айл гүүлэжэ ябадаг. Даша-Дэмбэрэл Дармабазарович Дугаров Буряадай мэдээжэ уран зохёолшо, “Хара булган” гэжэ туужын, “Юртэмсэ хангайн орон” гэһэн гурбалжан романай автор. Үнгэрһэн жэлдэ Даша-Дэмбэрэл Дармабазарович 80 наһанайнгаа үндэр ехэ дабаанда гарабашье, хүл хүнгэн, ухаан һонор зандаа, зохёолоо бэшэжэ үргэлжэлһөөр. Мүнөө тэдэнэр Ивалга нютагта ажаһууна. Хирэ-хирэ болоод лэ, Даша-Дэмбэрэл Дармабазарович хуушан машинынгаа жолоодо һуугаад, хоюулан Хадхалдааша нютаг руугаа, Зэдэ гол тээшээ тооһо бурьюулан табилуулшадаг зантай. Лариса Намсараевна Даша-Дэмбэрэл Дармабазарович хоёр Хадхалдааша нютагайнгаа зондо хүндэтэй, гурбан хүбүүдые түрэжэ, томо болгоһон. Хүбүүдынь өөһэдөө таабайнар болоһон, нютаг нугадаа хүндэтэй, нэрэ солотой болоһон зон. Гарма Дашиевич бүхы наһаараа аймагтаа мүнгэн һангай ажалда хүдэлһэн. Мүнхэ Дашиевич Эрхүүгэй политехническэ дээдэ һургуули дүүргэһээр, Эрхүү, Братск, Усть-Илимск хотонуудай томо томо промышленна байшангуудай проект зохёожо, барилга эрхилһэн, Улаан-Үдэ хотодо архитекторээр хүдэлһэн, Зэдынгээшье аймагта барилга-архитектурын талаар ажалда хабаадаһан хүн юм. Мүнхэ Дашиевич Дугаров Ородой Архитекторнүүдэй холбооной гэшүүн. Геолог мэргэжэлтэй Сүрэн хүбүүнэйнь гэнэ оһолдо орожо наһа бараһаншье һаа, хүүгэдынь нэрыень нэрлүүлжэ ябана.

-XVII-XVIII зуунай жэлнүүдтэ хабтагар шулуун дээрэ һиилэгдэжэ зурагдаһан Ногоон Дара эхын дүрсэ байдаг юм һэн. Энэ һандаралай үедэхи үймөөн соогуур тэрэ бурханай дүрсэтэй шулуун хабтагаймнай үгы болошоһоноо, 2007 ондо гайхалтайгаар олдошоһон юм. Субарга бодхоожо, бурханаа һэргээхэ гэһэн ехэ хүсэл бии болоод, Монголдо ошожо, хүрдэ асаржа байжа, хэдэн жэлэй ехэ оролдолгын ашаар субарга бодхоогоо һэмди, - гэжэ Лариса Намсараевна хэлээ һэн. 

Нёдондо жэлэй сентябриин нэгэ гоё һайхан сэлмэг үдэртэ Дугаровтан Хадхалдааша нютагтаа ерэжэ, нютаг зонойнгоо дэмжэлгэтэйгээр Ивалгын, Сартуул-Булагай дасангуудһаа ламанарые урижа, субарга нээлгын ёһолол найр эмхидхэһэн юм. 

Нютагай татаса 

Зэдэ…Зэрэлгээтэһэн Зэдэ голни, 

Заха хизааргүй үргэн таламни... 

Замайм арюуниие үреэн, сүршэн, 

Зула бадарааһан заяата тоонтомни. 

А.Лыгденов “Зэдэ голни” 

Зула бадараажа, тахил обоогоо һэргээжэ, Субарга бодхоожо байһан зоной ажал хэрэг амжалтатай, арюун байха ёһотой гэһэн найдал түрэнэ. Энэ найдал юугээр баталагданаб гэхэдэ, һүүлэй үедэ залуушуул нютагтаа бусажа, айл бүлэ боложо, хүүгэдые түрэжэ байнхай. 

Нээрээшье, 12 жэл Москвада амжалтатай, ашагтай хүдэлжэ байһанаа, нютагаа бусаһан Солбон Чойдоровой жэшээ тон гайхалтай. Солбон өөр тухайгаа иигэжэ хэлээ:

- Би Улаан-Үдын хатарай училищи дүүргээд, «Бадма Сэсэг” ансамбльда хатардаг һэм. Москва ошожо, соёлой болон искусствын университедтэ һуралсал гараад, баледэй коллективүүдтэ хүдэлжэ, арадай хатарнуудые гүйсэдхэдэг, олон хото городуудаар гастрольдо ябадаг һэм. Тэндэ хүдэлжэ байхадаа, “Ангара” гэжэ буряад хатарай коллектив эмхидхээ һэм. Концертнүүдые эмхидхэдэг байгаабди, Санкт-Петербургда ошожо, хатар наада харуулаа һэмди. Америкэ, Япон ошожо үзөөб, Европын гүрэнүүдээр ябааб, 2003 онһоо Москвада байгааб. Теэд нютагай татаса аргагүй мэдэрэгдэдэг, гэртээ ерэжэ, зуниинь үбһэ сабшаха үедэ үбһэндэ гарадаг, обоодо ошолсодог байгааб. Түрэжэ, үдэжэ томо болоһон газарһаа һайхан юумэн энэ дэлхэй дээрэ үгы ха юм даа. Түрэһэн газар дээрээ ажаллажа, ажаһууха хүсэлдэ абтаад, гэртээ бусанхайб. 

Нэгэ залуу айл эндэ һуурижанхай, һаяхана хүбүүтэй болоо гэжэ “Ариг Ус”-ай сурбалжалагшад тэрэ ошоходоо тэмдэглээ һэн. 

Иимэл зон Зэдын аймагай Хадхалдааша нютагта зайн гал үгышье һаань, найдал дүүрэн ажаһууна. Элинсэг хулинсагуудайнгаа бууса һэргээжэ, Субарга бодхоожо, гэр барижа, хүбүүд басагадые түрэжэ, адууһа малаа үдхэжэ, дуугаа дуулажа, шүлэгөө бэшэжэ ябаһан зон яахашьегүй, эрьехэ наратай, ээлжэлхэ түрэтэй байха. 

Нютагтаа айлшалжа ошоходом, 

Нүхэдни хүхилдөөд, гоё гээшэнь! 

Голоороо сэнгэжэ ябахадам, 

Горхониинь шарьялаад, гоё гээшэнь! 

Үбдэгсөө ногоондонь хэбтэхэдэм, 

Үнэрынь анхилаад, гоё гээшэнь!