​Үнгэтэ шулуунай шэдитэй бэлигтэн

Энэ жэлдэ Буряадай мэдээжэ уран зурааша Юрий Мандагановай уран бүтээлнүүдэй үзэсхэлэн нээгдэхэ юм. Эдэ үдэрнүүдтэ Буряадай урдаа хараха бэлигтэйшүүлэй нэгэн, Ородой Холбоото Уласай габьяата уран зурааша Юрий Мандаганов наһанайнгаа нэгэ дабаанда хүрэжэ ерэбэ. Түрэлхиин түбһэндэ, намдуу түбшэн абари зантай Юрий Ендонович түрэһэн үдэрөө тэмдэглэхэ дурагүй юм. Юра хуряахайдаа хонходожо, “Хэзээ, хаана ойн баяр тэмдэглэхэмнайб?”- гэжэ асуухадамни, “Үгы даа, орой намар хэһэн ажалайнгаа үзэсхэлэн эмхидхэхэб”, - гээ бэлэй. Тиимэһээ уран бүтээлнүүдэйнь үзэсхэлэн үзэжэ, хүн зон сэдьхэлээ ханажа баясаха аргатай болобо гээшэ. 

Түрэлхиин бэлигтэй 

Юрий Мандаганов хадаа заха холын Захааминда 1947 оной сентябриин 6-да түрэһэн юм. Балшар бага наһанһаа оршон тойронхиие ондоохоноор хаража, олдоһон лэ юумээр тэрэнээ бүтээхэ шадабарииень түрэлхидынь ойлгоо бэлэй. Тиигэжэ Закаменск хотын хүүгэдэй уран зурагай һургуулида һуража эхилһэн юм. Тиигэжэ 1958 онһоо 1964 он болотор уран зурагай нюусануудые шудалжа эхилээ. 

1964 онһоо 1968 он хүрэтэр Эрхүү хотын уран һайханай училищида һураад, 1970-1974 онуудта Москвагай (Строгановска) уран зурагай – үйлэдбэриин дээдэ училищида һуража гараһан юм. 

Уран бэлигтэй зон бусадһаа ондоохон байдаг ха юм. Теэд хэды олон уран бүтээлшэд урлагай һалбарида өөрынгөө һуури, шэглэл бэдэржэ, олон жэлээ үнгэргэдэг бэ даа. Юрий Ендоновичшье уран зурагай элдэб шэглэлнүүдээр бэеэ туршаһан байгаа. Хүнһөө ондоо юумэ бүтээжэ, хүн зоной анхарал татажа, соёл урлагай хүнгэн бэшэ харгыда өөрынгөө һуури олохонь бэлэн бэшэ. Энээниие үсөөниинь лэ шададаг. 

Өөрынгөө харгы олонхой 

Олон жэлнүүдэй туршада Юрий Мандаганов элдэб шэглэлээр адли тэгшэ амжалтатай ажаллажа ябаа. Ородой Уран зураашадай холбооной гэшүүн болоһон юм. Тиигэһээр ганса өөрынгөө бэшэ, сугтаа уран зурагай ажал бүтээдэг олоной түлөө һанаата болодог һэн тула 1995 онһоо 2001 он болотор Буряадай Уран зураашадай холбоониие хүтэлбэрилөө. Энэ үедэ олон уран зураашад, уран гартан хубиин ажал ябуулха мастерскойтой болоо бэлэй. Сууда гараһаншье, һаял харандааш, биирэ барижа эхилһэн залуушуулдашье ходол тулга боложо ябаа гэжэ намда Юрий Ендоновичой нүхэд хөөрөө бэлэй. Иимэ үгэнүүдые Мандаганов өөрөө хэндэшье заяандаашье хэлэхэгүй бшуу. Тиигэжэ забһар оложо, энээн тухай хөөрэнэб. Юрий Ендоновичой туһаар өөдөө бодоһон зон энээниие буруушаахагүй, зүбшөөхэ байха гэжэ һанамаар. 

Зарим уран зураашад бэеэ олохо гэжэ элдэб ажалда хүдэлдэг, харин Юрий Мандаганов хаанашье, алишье үе сагта ходол уран зураагаа бүтээжэл, шэлэһэн мэргэжэлээ мүлижэл ябаа бшуу. Үшөө 1969 ондо Эрхүүгэй уран зурагай училищи түгэсхэһөөр лэ, элдэб хэмжээнэй – уласай, можо хоорондын, бүхэроссиин, уласхоорондын – үзэсхэлэнгүүдтэ хабаадалсадаг байгаа. 2005 ондо Цыренжаб Сампиловай нэрэмжэтэ уран һайханай музей соо зохёохы ажалайнгаа хубиин үзэсхэлэн дэлгээ бэлэй. Тиихэдэл флорентийскэ мозаика гэжэ шэглэл тухай Буряад ороной юрын зон мэдэдэг болоо һэн. Хангай хадын хүбүүнэй үнгэтэ шулуугаар зохёон бүтээһэн зүйлнүүд олоной сэдьхэл хүдэлгөө, олон зон иимэ үнэтэй бүтээлнүүдые худалдажа абаха гэжэ хүсөө. 

Агадашье, Америкэдэшье суурхаа

Тэрэл жэлдэ Ага нютагта хизаар ороноо шэнжэлэлгын музей соо энэл үзэсхэлэн дэлгэгдээ һэн. Тиихэдээ Юрий Ендонович наһанайнгаа нүхэр Нина Жигжитовнагай 50 наһанайнь ойн баяртай дашарамдуулан, энэ хэмжээ ябуулга эмхидхээ бэлэй. Тэрэл 2005 ондо Эрхүүдэ В.П. Сукачевой нэрэмжэтэ уран зурагай музей соо гурбадахи үзэсхэлэн харуулагдаа. Энэ жэл хадаа бэлигтэй уран зураашын саашанхи амжалтын эхин болоо гэжэ тэмдэглэлтэй. Юрий Мандагановай уран бүтээлнүүд хари гүрэнөөр мэдээжэ болоһоншье һаа, нютаг дээрээ ехэ харуулагдаагүй байгаа. Үшөө 2000 ондо тэрэнэй бүтээлнүүдэй үзэсхэлэн Америкэ гүрэнэй Сиэтл хотодо дэлгэгдээ һэн. 2001 ондо Таос хотодо, 2002 ондо Порт-Таузендэ дэлгэгдэжэ, флорентийскэ мозаика хэрэглэжэ, буряадуудай ажаһуудал харуулһан уран һайханай шэглэл Буряадта бэелүүлэгдэнэ гэжэ дэлхэй дүүрэн суурхаа бшуу.

Гэхэ зуура уран зурагай энэ шэглэлээр Юрий Ендонович үшөө 1970-аад онуудта ажалнуудые бүтээдэг байгаа. 1973 ондо Ильинкэ тосхондо “Юность” гэжэ эдеэ хоолой газарай досоохи, газаахиие уран зурааша шэмэглэһэн байгаа. 1980 ондо Зүүн Сибириин соёлой дээдэ һургуулиин һуралсалай байшан шэмэглээ. 1981 ондо Улаан-Үдэ хотын Пионернүүдэй байшанда “Хото ба хаданууд” гэһэн витраж бэлдээ һэн. 1994 ондо “Гармония”, 1997 ондо “Созерцание”, 2006 ондо “Сэрэгшэн” гэһэн флорентийскэ мозаика бүтээгээ һэн. 2011 ондо Хоца Намсараевай нэрэмжэтэ Буряад драмын театрай байшангые уран зураашын һайхан бүтээл шэмэглээ. Ага нютагташье Юрий Мандагановай бүтээлнүүдээр зарим газарнууд шэмэглэгдэһэн байха юм.

Бэлигтэй уран зураашын бүтээлнүүд Ород гүрэнэй болон Америкын гүрэнэй музейнүүдтэ хадагалаатай байдаг. 2005 оной октябриин 17-һоо 30 болотор Монгол гүрэнэй галерей соо “Чулууны аялгуу” гэһэн гоё һайхан шулуунуудаар бүтээгдэһэн 27 бүтээл дэлгэгдээ бэлэй. 

Бэлигтэй уран зурааша гоё һайхан бүтээлнүүдээ үшөө улам мүлижэл байна. Мүнөө жэлэй орой намар гү, али үбэлэй эхин һарада Юрий Ендонович Мандагановай уран һайхан бүтээлнүүдэй хубиин үзэсхэлэн дэлгэгдэжэ, арад зоноймнай нюдэнэй шэмэг, сэдьхэлэй жэн болохонь дамжаггүй.

Монголдо дэлгэгдэһэн үзэсхэлэнэй үедэ