​Һоёд угсаатанай һайндэр

Һаяхан уула хадата Аха нютагай улад зон “Улуг Даг” гэжэ нэрэтэй һоёд угсаатанай найр наада үндэр хэмжээндэ үнгэргэбэ. Мүнөө үедэ үcөөн тоото үндэhэн арадуудай тоодо ородог һоёдууд баян түүхэеэ, ёһо заншалаа, хэлэеэ һэргээжэ байһанаа найр нааданай үедэ бүримүhэн харуулаа. 

Энэ зуунай эхиндэ найрайш эхин табигдаа hэн… 

Тус наадан анха түрүүшынхиеэ 2001 ондо үнгэргэгдэһэн түүхэтэй. Тэрэ сагта Аха аймагые ударидажа ябаһан Валерий Раднаевич Монголов, лама санаартан Данзан Хайбзан Самаев хоёрой олон жэлдэ оролдожо хэһэн ажалай дүн тус һайндэр боложо үгөө бэлэй. Тэдээндэ туһалха зон үсөөхэн байгаа. Һоёд арадайнгаа нэрые һэргээжэ шадахабди гэһэн хүнүүдэй тоодо Клим Дашеевич Тулуев, Доржо Доржиевич Наханцаков, Нима Жапович Дабаев, Наталья Дыжитовна Самаева гэгшэдые тэмдэглэмээр. Тиихэдэ олон зон түүхэеэ, хэлэеэ, ёһо заншалаа алдаһан hоёд угсаатанай нэрэ һэргээгээд юу хэхэеэ hананаб гэжэ хэлсэдэг һэн. Мүн байгаалишье тэрэ үедэ энээндэ эсэргүүcэhэн шэнгеэр хура бороо ехээр орожо, гол горход тон ехээр үерлөө бэлэй. Дээрэ нэрлэгдэһэн хүбүүд, басагад горитой ехэ ажал ябуулжа, һоёд угсаатан мүнөөшье болотор бии юм гэжэ олон тоото зондо, ноёд һайдуудта ойлгуулжа үгөө. Суута эрдэмтэн Валентин Иванович Рассадинтай нягта харилсаа холбоотойгоор хүдэлжэ, һоёд хэлэнэй толи, хүн зондо хэлэ зааха үзэглэл хэблэгдэн гараа һэн. Тиихэдэнь хүн зон абдартаа дараад байһан һоёд угайнгаа эд бараа һэмээхэнээр гаргажа эхилээ. Тиигэжэ һоёдуудай түрүүшын музей байгуулагдаа hэн.

Арад зоноо дахуулагшын дурасхаалда 

Иимэ дэмбэрэлтэ хэрэгэй захада гаража шадаһан хүнүүдэй нэрэ арад зонойнгоо дунда хэтэ мүнхэдөө үлэхэл. Тиимэһээ “Улуг Даг” найрай үедэ Валерий Раднаевич Монголовой ажаһуудаг байһан гэртэ дурасхаалай самбар тодхогдобо. Бүхы наһаараа түрэл Ахынгаа түлөө һанаата боложо ябаһан Валерий Раднаевичай нүлөө hоёд арадай хуби заяанда, аймагай хүгжэлтэдэ тон ехэ гэжэ бүхы үгэ хэлэгшэд тэмдэглээ. 

- Хүндэ хүшэр 13 жэлэй туршада Валерий Раднаевич Монголов манай Аха аймагые хүтэлбэрилөө гээшэ. Тэрэ үедэ Аха нютагта олон тоото барилга хэгдэhээр, һургуули, хүүгэдэй сэсэрлигүүд, харгынууд ашаглалгада тушаагдажал байгаа. Урагшаа һанаатай хүтэлбэрилэгшын ашаар аймагта олон юумэн хэгдээ гэжэ һананаб, - гэжэ Аха аймагай толгойлогшо Матвей Мадасов хэлэбэ. 

Дурасхаалай самбар нээлгэ ехэ удха шанартай үйлэ хэрэг болоно. Ургажа ябаа залуу һүрэг нютагайнгаа түүхэ шэнжэлжэ, суута, солото хүнүүдээ мэдэжэ ябахал. Энээн тухай 2011-2016 онуудта Аха аймагай засаг дарга ябаһан Баяр Балданов хэлэhэн байна. 

Валерий Раднаевич Монголовой наһанай нүхэр Нина Сафроновна ехэтэ уяржа, энэ тон баяртай үдэр гэжэ тэмдэглээ.

Валерий Раднаевич Монголовой ажаһуудаг байһан гэртэ дурасхаалай самбар тодхогдоо

Айлшад олон буугаа 

Сентябриин 16-да Өөрлиг һууринда наратай дулаан үдэр байба. Һоёд угсаатан “маанадые бурхамнай дээрэһээ хаража байна” гэлсэжэ, найр наадандаа олоороо суглараа. Ород гүрэнэй Засагай газарай нэгэ тогтоолдо 2015 ондо хубилалтануудай оруулагдахада, Аха аймаг мартагдажа, һоёдуудта гүрэнэй талаhаа социальна пенси үгтэхэеэ болёо һэн. Энэ жэлэй сентябриин эхиндэ Ородой Холбооной Верховно сүүд энэ тэдхэмжыень hэргээхэ тухай шиидхэбэри абаа. Найрай эхиндэ иимэ һонин дуулгагдажа, сугларагшад нэрьемэ альга ташалгаар угтаһан байха юм. 

Баяр ёһололой үедэ Аха аймагай захиргаанайхид, сомонууд болон эмхи зургаанууд бултадаа жагсаалда гараа. Үндэһэ яһатанайнгаа заншалта хубсаһа үмдэһэн хүн зон урматай, баяртай. Ябадал дундаа хатарһан басагад, жагсаалда хабаадаhан эмээл моритой тамиршад олондо һайшаагдаа. 

Буряад Уласай Арадай Хуралай һунгамал Ким Галсанов, Буряад Уласай Толгойлогшын болон Засагай газарай Захиргаанай хүтэлбэрилэгшын орлогшо, Үндэһэ яһатан хоорондын харилсаануудай талаар хорооной түрүүлэгшэ Михаил Харитонов, Буряад Уласай Соёлой яаманай таһагые даагша Татьяна Дугарова гэгшэд “Улуг Дагта” зорюута ерэжэ, бүхы һоёд угсаатаниие халуунаар амаршалха зуураа, Саяан хадын хойто захада оршодог аглаг һайхан Ахада ажаһуудаг хүн зоноор омогорхожо байһанаа мэдүүлээ. 

Мэдээжэ лама Данзан Хайбзун Самаевай ажал хэрэг үргэлжэлүүлжэ ябаһан Норбо лама Аюшеев мүнөө үедэ Буряад Уласай Ycөөн тоото үндэhэн арадуудай эблэлэй түрүүлэгшээр хүдэлжэ байна. Түрэл нютагаархинтаяа уулзажа, хөөрэлдэхэ, харилсаха тухайгаа тэрэ дуулгаа, өөрынгөө бүтээжэ байһан ажал тухай сугларагшадта тобшохоноор мэдээсээ, найр нааданай эхиндэ амгалан байдалай түлөө ном табиһан байна. 

Буряад Уласай Толгойлогшын болон Засагай газарай Захиргаанай хүтэлбэрилэгшын орлогшо, Үндэһэ яһатан хоорондын харилсаануудай талаар хорооной түрүүлэгшэ Михаил Харитонов үгэ хэлэжэ байна

Һайндэр нээлгын үедэ

Ехэ багагүй найртаа баясаад

Энэ найрта һоёд угсаатан бүхы талаhаа бэеэ харуулха гэжэ оролдоо. Нютаг бүхэн өөрынгөө ажабайдал харуулжа, һоёдуудай заншалта гэрнүүдые табяа. Тэндэнь эдеэ хоол, ажалай зэр зэмсэгүүд олоор табигдаа. 

Энэ үдэр һоёд арадай дуунууд зэдэлээ, хатар наадан харуулагдаа. Һуурин бүхэн багахан тоглолто харуулжа, бултаниие баясуулаа. 

Залуу хүбүүд, басагад, эдиршүүл, мүн багашуулшье найр нааданда хабаадалсаа. Иигэжэ hоёд угсаатанай ёһо заншалаа ургажа ябаһан залуу һүрэгтөө дамжуулжа байһаниинь һайшаалтай. Үхибүүдэй дунда зурагуудай, гар урлалай мүрысөөнүүд болобо. Мүн тиихэдэ hурагшад эрдэм шэнжэлэлгын хуралдаанда хабаадажа, һонирхолтой элидхэлнүүдые олоной hонорто дурадхаа. 

Спортын тусхай программа зохёогдоhон байгаа. Хүндэ шулуу абаад ябаха, тэбэг сохихо, бугуули хаяха, сагаанда (ородо) хүллөөд ябадаг шарга дээгүүр һүрэхэ болон һур харбаха гэхэ мэтэ һонирхолтой мүрысөөнүүдтэ хүн зон олоороо хабаадаба. 

Энэ ехэ һайндэртэй хамтаруулагдажа, Аха аймагай түрүүшын гулваа, хүндэтэ эрхэтэн Валерий Раднаевич Монголовой мүнхэ дурасхаалда зорюулагдаhан бүхэ барилдаагаар уласай мүрысөөн үнгэргэгдөө. Эндэ Улаан-Үдэ хотын, Ивалга, Баргажан, Хурамхаан, Түнхэн болон бусад аймагуудай, Эрхүү можын хүбүүд барилдаба.

Мүрысөөнүүд тухай удаадахи дугаарта дэлгэрэнгыгээр дуулгахабди. 

Һайндэрэй хатар

Һоёд угсаатан ехэ багагүй булта һайндэртөө ерээ 

Борис Балдановай гэрэл зурагууд