966
Үндэр Тэнгэриин толи юм лэ,
Үнэн бодото тулгань юм лэ,
Мүхэреэн түхэреэн түшэгынь лэ -
Мүнхэ дуута Байгалнай.
***
Ногоон хүхөөр билтарһан,
Номин долгёор илгарһан
Одоо гоё үзэсхэлэнгынь
Ойхон олтирогой шэмэг лэ.
***
Сад-няд абяанда
Сахали шубуун дурагүй,
Салшаа сараха гэһэндэл,
Саанаһаа ондоогоор дуугараа.
***
Байгалай зүрхэн – Ойхон лэ,
Байбан долгидойнь гүрэлөө
Бартаа һэтэ сохиһондол,
Байсын шулуу нэшэнэ.
***
Хабсагайлиг, шулуулиг байрань
Хан Хүтэйн эзэмдэлгэ, -
Хонхын жэнгирүү абяан
Хон-хон, хон-хон зэдэлнэ.
***
Байгалай зүрхэн тарниие
Байса соогоо хадагалаад,
Мүнгэлиг сагаан ордондоо
Мүнхын суурга үлгөө гү?
***
Залгаа түмэн жэлнүүдтэ
Задатай тууһан долгиёо
Замаг хогһоо сэбэрлэхэ
Задарюун хүсэниинь һэргэг лэ!
***
Долгин бүхэниинь домогтой,
Дуутай даа, буряад үльгэртэй –
Дуранай хүсэ гиигүүлэн,
Дуулгахаа бидэндээ һэдэнэл даа.
***
Уһан Лусад гарбалтан
Угаа һонин онтохонуудые,
Уран ирагуу найрагые
Урасхал соогоо бөөмэйлнэ.
***
Түмэн жэлдэ хубилаагүйш -
Түгшүүрил мүнөө болоо гү?
Түрүү зомнай хамтаран,
Түшэг болон хамгаалһай!
***
Хүн түрэлтэн, һанаа орыш,
Хэтэдээ мүнхэ долгидые,
Хэтэдээ дүүрэн хэшэгые
Хүнтэрүүлжэ бү орхииш.
***
Түүг-түүг – сохилно зүрхэн
Түрбэл һайхан Ойхоной,
Түүг-түүг – лугшана һудал
Түрхэм һайхан Байгалай.
***
Эмшэн мэтээр соносоё –
Эльгэн бодолойш гомдолые,
Эршэтэй түргэдүү сагһаа
Энхэрэл хайра эриел даа.
***
Үсөөн түрэлэй амитадынь
Үнэтэ сүлөөдэ умбана,
Үнгэтэ туяада тамарна –
Үедөө жаргахань болтогой лэ!
Удхатай ушаралнууд
БУУМАЛ СЭСЭГ
Буумал сэсэг Үмхэйн оршониие үльгэрлиг болгоно –
Үржэн-Хандын үзэсхэлэнтэ оронһоо
Үрэжэлтэ һалхяар хиидэн ерээ гү, үрэнь?
...Үй, болиит, гар бү хүрыт, гамнаял
Үзэлдэ бү ороел, бурханай сэсэг таһалжа...
Үнжэгэн аятайгаар лэ байрлуулая
Үрэ зүрхэндөө дурыень, дүрыень,
Һайханһаань һарган, һайханиие дабхар бисалгая
Һолонгото мэдэрэл досоогоо бөөмэйлэн.
Баргажан гол соо толи соо мэтэ
Байһан янзаараа хатандал найгалзана Буумал сэсэгнай,
Баргажан голой долгидынь сэсэгэй түхэл
Байгал далайдаа хүргэнэ мэтэр.
Байгал далай – эртэ урдын үбгэжөөл
Бишыхан үхибүүндэл баясана,
Асари долгидоо салгидуулна,
Альгаа ташан эмнисэгээнэ.
...Яаригтын голдо Янжима бурханда
Ягаахан дэльбэ, хоморой хээ угалза тухайнь
Ирагуухан хөөрэбэбди. Энхэрэн сонособо.
Илдамаар бүжэглөөд, эльгэ хатаба.
Янжима бурханай сээжэдэ удангүй
Буумал сэсэг һалбаршоо,
Яла сала гоо шэмэгынь задаршоо...
*Буумал сэсэг – венерин башмачок
ҺҮҮЛШЫН ЗАМ
Эгэшым аба –
Баяр абга
Эсэгын дайнда үгы юм.
1941 ондо албанһаа табигдаад,
Мордоо һэн һөөргөө дайнда.
Минии эжытэй –һамгантаяа
Мори тэргээр хүргүүлэн,
Аймагай сээнтэр ошоо,
Аласайнгаа замда зорёо.
Далан модоной зайе
Дабшаа ябагаар,
Моринойнгоо ута жолоое
Гартаа адхаад,
Дари эхэ мэтээр инагаа
Дабшуулан һуулгаад...
“Баяр, һуугыш” гэхэдэнь,
Батаар алхалжал ябаа –
Болзорто сагаа мэдэһэндли
Бодолгото болонги гэшхэлжэл ябаа.
Эхэ нютагайнгаа
Эльгэн дулаае бэедээ
Энхэрэн шэнгээхэ гэһэндэл,
Эсэсэйнгээ замда
Эгсэ уула хадануудтаа
Эрьен хандаха гэһэндэл...
Жэлтэйхэн үриингөө урда
Зэмэтэй, гэмтэй юумэдэл,
Жэнтэйхэн буурал эжыгээ
Зүнтэйхэн хайрлаһан юумэдэл,
Даамай даруу инагтаяа
Дахин ушархагүй юумэдэл,
Дуранай үгэ шэхэндэнь
Дам шэбэнэхэгүй юумэдэл –
Дуугайхан даа, гэшхэлжэл ябаа,
Дайдынгаа һайханиие хаймадан ябаа.
“Ямар бодол сэдьхэлынь
Янгинаса зобоогоо һэм,
Яажа һанаань хубаараа һэм –
Яншан үбдэдэг зүрхэмни”
Эжымнай эгэшэдэм, намдаа
Эльгээ хүмэрюулэн хөөрэдэг һэн.
“Эхэ ороноо эрэлхэгээр хамгаалан,
Орловско-Курска дүхэригтэ
Баатарай үхэлөөр алдалан унаа”–
Оһолто иимэ мэдээгэй ерэхэдэ,
Одоол тэрэ замай зураглал
Ороо бэлэй эжын һанаанда
Оройн халаглал, шаналалаар.
...Эхэ нютагайнгаа агаараар
Эльгэ дүүрэн амилха гэһэндэл,
Эрэ хүнэй – сэрэгшэнэй һүлдые
Эхин замһаа мандуулха гэһэндэл,
Энхэ дурасхаалаа тоонтодоо үлөөхэ гэһэндэл
Эсэлтэгүй гэшхэлжэл ябаа,
Эсэсэйнгээ замда алхалжал ябаа, сэрэгшэн...
АБАРАЛТА ХУДАГ
Һандарһан гэр,
Һалаһан бууса...
Гансал тэгэндэнь
Гасуухан худаг
Тохорюунай үбсүүндэл
Тонгогод гээд,
Һалиржа ерэһэн хүгшэнэй
Һуулга руу юулэнэ уһа.
Хүршэнэр, амитадшье
Хүртэһөөр, ундалһаар,
Хээтэй Долгороо
Дурдаһаар, дурсаһаар...
... Хэһэн нүгэлөө
Хэр наманшалжа шадахабиб гээд,
Хэмгүй зободог һэн ха
Хээтэй Долгор.
Ган гасуурай
Ганиржа байхада,
Газарай хатан
Гантажа байхада,
Хурдан шиираг хүбүүдтэ
Худаг малтуулаа һэн –
Гүн гүнзэгы худаг.
Уһан теэд лэ үгы...
Үндэр ламхайһаа залаһан
Үрилөө үргэбэ,
Үргэлжэ маани уншаба –
Үргэһэ нойроо алдан,
Үл хоолоо мартан...
Тэргэд һарын дүрсэлөөд,
Тэнгэриһээ буутарынь,
Тэхэрижэ һөөргөө бусатарынь,
Тэсэбэритэйл уншаа,
Тэнсэжэл һуугаа,
Худагайнгаа амһартаһаа
Хажуушаа ошонгүй...
Һүүлшынгээ үрилые үргөөд,
Һүзэг найдалаа түхөөгөөд,
Һажахаа һанан байтарынь,
Һэрюун амин һэрьехэдэл гээ.
Уһан одоол гараба гү,
Үер мэдээ ерэбэ гү?
Үү-е гээд, хүгшөөдэй
Үгэлжэ шадахаа болёод,
Үлүү ехэ баярһаа
Унан-дуһан алдалай.
Арай солоохой оробо ха,
Амяа абан уушхарба ха.
...Айл аймагынь бүгэдөөрөө
Абажал байба – уһа,
Амидаралта уһа.
Абаашажал байба хүнэгөөршье,
Арбай тарбай амһартааршье.
Тахяа, борбилоо жэгүүртэн
Тамшаан байжа амсаба,
Таршаа, хорхой шумуултан
Таляан соогуур шунгаба.
Иигэжэ нүгэлөө сэбэрлээб гээд,
Этигээ бэлэй, Долгор хээтэй,
Үльгэрэй Диваажанда хүрэхэб гээ,
Үүдэнь үнэхөөр нээгдээ гээ.
Энэл бодолоо бөөмэйлэн,
Энхын орондоо мордоһон ха,
Эрхэбэшэ һүнэһэеэ
Эрид тиишэнь залаһан ха.
“УШАРУУЛХАЛ БИДЭНИИЕ БУРХАН”
...Һайнаараа һалаһан юм,
Һайн нүхэд зандаа үлэһэн юм,
Үри түрөөгүй хадаа хахасаһан бэлэй,
Үнгэтэ юртэмсые хоёр болгоод хубааһан бэлэй.
Ами аминдаа хуби заяагаа олоо,
Амараг нүхэртэй хэн хэнииншье болоо,
Аша үринэрөө тэдхэн үргөө,
Ашата төөбии, таабай болон үнэржөө.
... Алтан аминтаяа хахасаха үедөөл
Али алинииншье бэе бэеэ үгылбэ,
Алдаһан амарагаа шаналба,
Аалихан шэбэнэн дурдаба:
“Ондоо замбидаа уулзаһайбди даа,
Орхиһон дурантаяа золгоһойбди даа,
Таалажа бэе бэеэ садаагүй һэмди,
Тэбэрижэ бэе бэеэ тэшхээгүй һэмди,
Түрэхэ үриеэ үзөөгүй һэмди,
Түшэг жаргалаа золгоогүй һэмди.
Хойто наһандаа танилсахабди шэнээр,
Хорбоогой дура амсахабди шэнээр.
Ом маани бадмэ хум –
Ушаруулхал бидэниие бурхан!”
ЗҮҮДЭНЭЙ ТАЙЛБАРИ
Эгсэ сагаан уула өөдэ
Элидэг шаргаар шуумайнаб,
Эшхэрэн бурьяһан бордоһоншье,
Элбэгээр бударһан саһаншье,
Хэмхэрэн унаһан шулууншье,
Хэрүүлхэн дуулдаһан хаагалааншье,
Хэмнэн зогсоохо һэдэлгэшье –
Хаалта, һаалта болоногүйл,
Һара, нарые халхалнагүйл.
Һаадгүй өөдөөл хиидэнэб,
Һааргүй замни нээлгэтэй.
Һаргама гэрэлээр ялалзаһан
Һарьдагай оройдо хүрэнэл хаб...
Эли гэгшээр харагдаһан
Эдитэй зүүдэм жэгтэй гү?
Энэ наһанайм намтарай
Ээлжээтэ хуудаһан нээгдээ гү?
Олон үгэгүй хадам абам
Зүүдэнэй үнэн тайлбариин орондо
Зүнтэй маани үгүүлһэн юм –
Ом-ара-база-нади...
***
Наятай хүгшэниие баясуулба –
Найман Намсарай мэшэеэбэ,
Нара, һара гиигүүлбэ,
Найдал, заяа түхөөбэ.
Ерэтэй үбгэниие баясуулба –
Ехэ наһаяа үршөөбэ,
Юрөөлөө айладхан үгүүлбэ,
Юртэмсын үлзые хэшээбэ.
ҺАМААРАЛ
Төөбиингөө үбһэ тармахада,
Төөшье зэргын хойнотонгүй,
Торожо, бүдэржэ ябаадшье
Табатайхан хүбүүн дахалдаба.
Аяшараад, үбһэнэй мүр дээрэ
Альгаа хабсараад унташаба,
Аалихан удаань һэрибэ,
Аршаба нюдөө, гонгинобо.
Ута сагаан һахалтай
Үбгэжөөл урдань бии болоод,
Амандахи гааһаа абажа,
Аргаахан иигэжэ хэлэбэ:
“Һаад бү хэ, Сэбэгжаб,
Һамааржа, өөрөө наада.
Эндэһээ дүтэ, Домоотходо
Үбһэ баһал тарманаб”, - гээд,
Сэнхир тэрлигээ заһасагаан
Сэхэ мориндоо мордобо.
“Бурхантай уулзабаб, төөбии
Мориниинь томы-ы даа”, - гэжэ
Монсогонон хөөрэбэ хүбүүхэн
Төөбиигөө, зоноо гайхуулан.
“Табатайдам намайе һамааруулһан
Таабай хэн байһан юм?» – гээд,
Таби хүрэһэн Сэбэгжаб
Таажа ядан хөөрэдэг даа.
Автор: Галина БАЗАРЖАПОВА
