​Асагадай дасанай ехэ ламанар

(Үргэлжэл. Эхиниинь апрелиин 4-нэй дугаарта)

Дулваа хамба

1920-ёод онуудай аймшагтай хүймөөн-үймөөн үе сагта Буряад орондо бурхан шажан энэл хэбээрээ үлэжэ, хүгжэн һалбарһай гэжэ Агван Доржиев ехэ һанаата болоод, ню­таг нютагуудай олон дасангуудһаа 20 гаран хубарагуудые Түбэд орон эльгээһэн юм. Тэдэнэй тоодо Асага­дай дасанай 9 түлөөлэгшэд оролсоо. Ахалагшаар Түбдэн-Нима ошолсоод, тэндэ һураһаар, 1950 ондо Дулваа хамба болоо. Энэ санаарайнь удха: Дульвавинае – ламанар хайшан гээд ажаһууха ёһотойб, хайшан гэжэ һахилаа алдахагүйб гэһэн заршам журамай һургаал. Дулваа хамба Еши Лодой Римбүүшын багша байһан. “Багшамнай бэеэр томо хүн һэн, ехэ шанга, журамтай байгаа”, - гэжэ ша­бинь хөөрэһэн байдаг.

Дулваа хамбы Түбдэн-Нима

Дулваа хамба 1959 ондо Далай ла­мые дахаад, урагшаа гаража ядаагүй. Зүгөөр тэрэ үедэ дээдэ тушаалтай, өөрын уялгатай байгаа ха юм. Хита­дай засаг абахада, тиигэд гээд бараг байха юм бэшэ гү гэжэ һанаад, тэн­дээ үлөө. Теэд бүхы ламанарые кон­цлагерьта хаажа, нүүрһэнэй шулуу бутаруулгын ажалда хооһо нойтоор ябуулаа. Тэндэ Дулваа хамба бусад ламанартаа һахилаа бү алдагты, сан­ваараа бү алдагты гэжэл байдаг һэн.

Түбэдтэ Хитадай засагай тогтожо байха үедэ тэндэ аяар 300-гаад буряад ламанар байһан юм. Тэдэнэй нэ­гэн - сонгоолой Шойдог лама һахилаа орхижо, түбэд тайжын басагаар һамга хэжэ, хара хүн болоһон байгаа. Хоёр хүбүүд, нэгэ басагатай һэн ха. Буряадай эрдэмтэн Донид Батуевна Базарова Түбэд ороноор ябахадаа, Шойдог ламын басагантай ушарһан байна.

“Шойдогой толи” гээд айхабтар сэнтэй, эрдэмэй талаар ехэ удха шанартай хүдэлмэри бии юм ха. Тэрээн соо хитад, түбэд, монгол үгэнүүдэй тайлбари үгтэнхэй. Ехэ олон үгэнүүд оруулагданхай, эдэ яһатануудай өөһэдэйньшье хүсэд мэдэхэгүй үгэнүүд бии гэдэг. Тэрэ хүнэй басага­най хэлэһээр, Шойдог ламын намтар соо Дулваа хамба тухай ехэ тодорхой­гоор бэшээтэй. Энээн тухай манай “Буряад үнэн” сониндо хэблэгдэһэн байна. Хожом тэрэнииень дахин хэ­блэхэдэ болоно.

- 1992 ондо Далай лама: “9 дүгээр Богдо Гэгээн бии, халха-монголнууд ерээд, абаашаг”, - гэжэ захиһан юм. Теэд захяаень хэншье дүүргээгүй хаш. Бурхан зурадаг уран зураашан Нико­лай Дудко намда ерэжэ, Дармасалада Богдо Гэгээн - Жибзэн Дамба Хутагта ябажа байна гээд, Агван Доржиевай жасын нэрэһээ наашань урижа асар­хые дурадхаһан байгаа, - гэжэ Тарба лама хөөрэнэ.

1994 ондо Тарба лама Агван До­ржиевай нэрэмжэтэ жаса байгуулаа һэн. Тиин Богдо Гэгээниие уриха­дань, тэрэнь 1997 ондо Буряад орон ерээ бэлэй. Түүхын мэдээгээр, Богдо Гэгээн түрүүшынхиеэ Ара Халха руу ерэһэн болоо. Тиигэжэ Монгол оро­ной лама санаартан Богдо Гэгээниие урижа, өөрын һууритай болгоһон юм. Еши Лодой Римбүүшэ Богдо Гэгээн хоёр бэе бэеэ танихашье һаа, нэгэ багшатай байһанаа мэдээгүй. Ехэ ла­манар ашата багшаяа үндэрөөр сэг­нэжэ, нэрыень дээрэ үргэжэ ябадаг ха юм даа. Тиигэжэ 9 дүгээр Богдо Гэгээн болон Еши Лодой Римбүүшэ хоёр буряад яһанай Түбдэн Нима Дул­ваа хамбын шабинар байшоо.

14 дүгээр Далай ламын багша

Агван Доржиевай Түбэд эльгээһэн 9 хубарагуудай тоодо Түнхэн аймагай хонгоодор угай Лэгдэн-Нима Арзага­ров оролсоно. Тэрэ үедэ Асагадай да­санда хубараг байһан хадаа, эндэхил гээд саашаа ябаа бшуу.

Буддын шажанай ехэ һургуулида һуража гараһан буряадууд сооһоо Арзагаров лама эгээл түрүүн Гоман да­санай Хамба лама болоһон түүхэтэй. Мүнөө үеын 14 дүгээр Далай ламын энэ хамбын урда һуугаад, шалгалта барижа байһан гэрэл зураг бии юм.

Хамба лама Лэгдэн-Нима Арзагаров

1959 ондо Арзагаров хамба Да­лай ламатай дахасалдаад, Энэдхэг орон ошожошье ядаа бэшэ. Теэд тэрэ үедэ Гоман дасанда хамба лама бо­лоод байгаа ха юм даа. Засаг түрын һэлгэлтэ шажан мүргэлдэ харша болохо гэжэ хүсэд үнэншөөгүй бай­жа болоо, магад, арад зоноо, шажан мүргэлөө орхихогүй гэжэ бодоо. Уданшьегүй ламанар булта түрмэ шорондо хаагдаа. Тэндэхи ламанар Хамба ламаяа хүндэлжэ, нюусаар эдеэ хоол асаруулдаг бэлэй. Харин Хамба лама нэгэ багахан түбэд басага ходол эдеэлүүлдэг һэн. Уласхоорон­дын Улаан Хэрээһэнэй хүдэлөөнэй ашаар түрмэдэ һууһан үхибүүд сүлөөлэгдэжэ, тэрэ басаган гэртээ бу­саха болоходоо, Хамба ламые сугтаа ошоё гээ ха. Тиихэдэнь Хамба лама: “Би хожом шамда заатагүй ерэхэб даа”, - гэжэ харюусаһан.

Хожомынь Хамба лама Агван-Ни­ма Лэгдэн-Нима Арзагаров хамбын хубилгааниие бэдэржэ, Непалда олоһон юм гэдэг: тэрэ үнөөхи түбэд басаганай хүбүүн Арзагаров хам­бын хубилгаан байшоо. Түрүүшэгээр хүбүүнэй түрэлхид дурагүйтөө. Да­лай ламын шойжоншын хэлэхэдэ, ехэ үнэншөөгүй. Харин Далай ла­мын өөрөө ошожо ойлгуулхадань, хүбүүнэй эжы түрмэдэ ами наһыень абарһан Арзагаров хамбые һанажа, зүбшөөлөө үгэһэн юм ха. Мүнөө тэрэ хүбүүн Кентурул Римбүүшэ болон­хой, Лэгдэн-Нима Арзагаров хамбын­гаа тоонто Түнхэн нютаг үе болоод лэ айлшалан ерэдэг юм.

Гур-Дарма Цыремпилов

Асагадай дасанай ехэ ламанарай тоодо Гур-Дарма Цыремпилов ороно. Тэрэ Хара-Шэбэрэй зүүн тээ оршо­дог Хушамал гэжэ нютагта түрэһэн. Хүрбэ нютагта иврит хэлэ мэдэдэг нэгэ ород хүн ажаһууһан гэхэ. Тэрэ хүн Гур-Дарма Цыремпиловтэ эрдэм зааһан юм. Түрэһэн эсэгэнь хүбүүгээ эрдэмтэй болгохо гэжэ Асагадайшье дасан үгөө, тэндээ бирахагүйдэнь Дээдэ-Үдыншье һургуулида үгэжэ үзэһэн. Тиигэһээр Түбэдэй Лавранда һуража, һаарамба болоһон.

Гур-Дарма Цыремпилов хэсүү ажабайдалда ороод ябахадаа, Аг­ван Доржиевтай ушаржа, нютагаа бусаһан. Ород хэлэ һайн мэдэхэ ха­даа ходо дахасалдаад, энэ-тэрэ хэрэ­гээр хаа-хаанагүй ябалсадаг байгаа. Хоюулаа Ленинтэйшье уулзаһан юм. Буряад-Монгол, Хальмаг уласуудые бэеэ даанги болгохо ябуулга хэһэн, Москвада съезддэшье хабаадалсаһан. Буддын шажанай түлөө нилээд ехэ ажал суг хамта ябуулаа.

Гур-Дарма Цыремпилов хамба

- Этигэлэй хамба Гур-Дарма Цы­ремпиловые хамба болгоһон. Тэрэ табан жэлэй туршада хамба байгаа. Зүблэлтэ засаг шажан мүргэлөө үгы хэжэ, дасан дугангуудаа һандаргажа, лама хубарагуудаа хашажа эхилээ һааб даа. Энэ хамба лама тухай бэшэ ондоо мэдээсэл, гэрэл зурагшье үлөөгүй. Нэгэл гэрэл зураг дээрэ олон ламанарай дунда хамба ламын малгайтай һууһан хүн Гур-Дарма Хамба гэжэ тухайлагдаа, - гэжэ Тарба лама мэдээсэбэ.

Баруун Европоор буддын шажан дэлгэрүүлээ

Агван Доржиевай Түбэд орон руу эльгээһэн хубарагуудай эгээл баганиинь - 14-тэйхэн Агван-Нима Цы­дыбдоржиев. Энэ хүмнай Асагадай дасанай Ванчиг ламын хубилгаан һэн.

Монгол һарын 9, 15, 30–ай үдэрнүүдтэ багахан Агван-Нимын бэедэ бурханай дүрсэ бии болодог бэлэй. Хүн зон тэрэнииень харахаяа, барихаяа хүсэдэг байгаа. Хүбүүнэй хашаржа тэрьедэхэдэнь, хүнүүд тэ­рэниие бариха гэхэдээ, оло дахин самсыень хахалһан. Тиин Агван-Ни­ма Түбэд ошохо замдаа суг ябаһан нүхэдтөө: “Таанад минии бэедэ бур­ханай дүрсэ бии болодог гэжэ хүн зондо бү хэлээрэйгтыл даа. Тэрэ холо газарта хубсаһыемни таһалхадань, хаанаһаа хубсаһа абаха юмбиб”, - гэжэ гуйһан гэдэг.

Түбэдтэ һураха үедөө үмдэхэ хубсаһагүй байһанһаа боложо, холо талаар ябадаггүй, ходол номоо үзэжэ байгаа гэжэ намтар соонь бэшээтэй. Эрдэм ехэтэй гэбшэ лама болоходонь, Далай лама Варанаси хото багшалхыень эльгээһэн байна.

Хамба-лама Агван-Нима Цыдыбдоржиев

Нэгэ үедэ Баруун Европо руу Түбэдһөө ехэ олон номууд абаашагдашаһан. Зүгөөр тэдэниие бүридхэжэ, хэрэглэхэ хүн дуталдаа. Тиихэдэнь Далай лама Агван-Нима хамбые Дани, Голланди, Бельги, Шве­ци гүрэнүүдтэ иимэ ажал ябуулхыень зорюута эльгээгээ. Агван-Нима хам­ба тэндэ горитой ажал хэһэнэйнгээ түлөө наһанайнгаа амаралтада гара­хадаа, ехэ мүнгэн тэдхэмжэтэй болоо. Тэрэ мүнгэн зөөреэрээ ехэ хүшэр бай­далда ороһон Гоман дасанаа шэнээр бодхоожо һэргээһэн. Энэ хүнэй буд­дын шажанай хүгжэлтэдэ хэһэн аша габьяа сэгнэшэгүй ехэ юм.

Нэгэ унзад ламын хөөрэһөөр, Агван-Нима хамба буряад хубарагуудые болон ламанарые бултыень суглуулаад, буряадаараа ехэ удаан дуугаржал байдаг һэн. Буддын шажанай һургаалай 6 боти ном хэблэһэн гэдэг. Тэрээн соогоо “108 суута ламанар” тухай болон хайшан гэжэ саашадаа Буряадта буддын шажан хүгжэхэб гэжэ бэшэһэн.

Ванчиг ламын хубилгаан, Аса­гадай дасанһаа гараһан долоодохи хамба лама Агван-Нима Цыдыбдор­жиев 1990 ондо Урда Энэдхэгтэ наһа бараһан юм. Асагадай дасанһаа Жан­чиб, Эрдэм гэжэ хоёр ламанар тиишээ ошоходоо, Агван-Нима хамбын бэедэ бурханай дүрсэ гарадаг һэн гэжэ хэ­лэхэдэнь, хүн зон ехэ гайхаһан бай­гаа. Энэ эди шэдиеэ ходол нюугаад ябаа хаш даа.

Хамба ламын хубилгаан Ванчиг лама тухай

Ванчиг лама Асагадай Шулуутай дасанда хубараг байхаһаа эхилээд, “Харашибирские столбы” гэжэ газар­та 20 жэлэй туршада даяанда һуужа, 108 боти Ганжуур ном гансаараа бэшэһэн юм.

Тэрэ үедэ Анаагай дасанда 80 то­хой – 26 метр үндэртэй Майдар бур­хан бүтээгдэбэ. Бэлдэлгэ барилгын ехэ ажалай үедэ Анаагай дасанай шэрээтэ нэгэ эдэбхитэндэ Асагадай дасанай 10 дугаар ороной Бодиса­да Ванчиг ламаһаа шүн эрижэ асархыень даалгаба. Тэрэ жиндагай Аса­гадай дасан хүрэжэ ерэхэдэнь, Ванчиг лама газаагаа тамхяа татажа һууба ха. Хэрэг ушараа дуулгахадань, тэрэнь: “Энээниие абагты”, - гээд, татажа байһан тамхияа орёогоод үгэбэл даа. Тэрэ хүн ехэтэ гайхажа, абяагүй тэрэ­нииень абаһан аад: “Яаһан гоё юумэ бодхоожо байтарнай, юун энэ тамхи үгэжэ байха ямар хүн гээшэб?” - гэжэ бодомжолоод, тэрэ тамхииень талада хаяжархёо һэн.

Майдар бурханшье бодожо, хүн зон хөөрсэгэнэлдэн, тэрэ Асагадай дасанһаа шүн асарһан болиһыень шалгаха сүлөө болобогүй. Гоё һайхан Майдар бурхан бүтэжэ, арамнай хэг­дэбэ. Зүгөөр гурбан һарын үнгэрһэн хойно Майдар бурханиинь найтаажа эхилбэ. Хуралай үедэ тамхинша хүнэй найтаадаг шэнги абяан дуулдадаг байгаа. Ламанар ехэтэ мэгдээд, Түбэд орон руу абарал ябуулаа ха. Тиихэдэнь 10 дугаар ороной Бодисада хүнэй баруун зүгһөө шүн хүртөөгүй гэжэ харюу ерэбэл даа. Шэрээтэ дары түргэн үнөөхи эдэбхитэниие дуудажа: “Асагадай дасанһаа Ванчиг ламын шүн асаараа һэн гүш?” - гэжэ асуухадань, тэрэ хүниинь байһанаа хөөрэжэ үгөө. Тиихэдэнь шэрээтэ тэрэ хүниие дахин шүн асархыень эльгээбэ. Тэрэнь аягүйрхэжэ байжа, Ванчиг ламада ерэжэ, хүлисэл гуйба ха. “Ай даа, намдал адли тамхинша­ниие бодхоогоо ха юмта даа”, - гээд, дахин татажа байһан тамхияа орёо­гоод үгэбэ. “Теэд Майдар бурхамнай бодошонхой, хайшан гээд энэ шүн табиха гээшэбибди?” - гэжэ асууба ха. “Гэшхүүрээр өөдөө гараад, хамар до­ронь табихадашни, өөрөө һороод лэ абахал даа. Нэгэ дахин найтаагаад, бэшэ болихо”, - гэжэ ойлгуулаа.

Тэрэнь үнэхөөрөө найтаахаяа болишоһон юм. Иимэ шэдитэй лама­нар ажаһуугаал даа.