​Олониитын хэрэгһээ сухаридаггүй

«Хүн болохо багаһаа, хүлэг болохо унаганһаа», - гэжэ манай арад дэмыдэ хэлээгүй байха. Цыпил­ма Эрхитуевна Раднаевада эдэ сэсэн мэргэн үгэнүүд сэхэ хабаатай.

Айлай ууган басаган Цыпилма багаһаа хойшо урин налгай абари зантай, зоримгой, ажалша бэрхэ байһан. Тэрэ үедэ һургуулида һураха гээшэ тиимэшье хүнгэн хэрэг бэшэ һэн. Тиигэбэшье зоригтой Цыпилма наһаяа нэмэжэ байгаад, аха үхибүүдые да­хан һуража, үзэг бэшэг мэдэхэ болоо һэн. Һүүлээрнь Улаан-Yдэ ерэжэ, за­водой училищи богонихон болзор соо дүүргээд, саашаа һураха һанаатай байтарнь, хүгшэн эжынь үбдэжэ эхи­лээ, мүн баһа дүү басаганиинь хүл дэ­эрээ гараагүй ябаа. Эсэгэнь Раднын Эрхитэ залуугаар үгы һэн. Эдэ бүгэдэ шалтагаануудһаа уламжалан, Цыпил­ма нютагаа бусаа бэлэй.

Цыпилма басаган колхозой ажал­да хам орожо, зоримгой нэтэрүүгээ ажалдаа харуулаа. Мүн баһа тэрэ үеын хэмжээгээр һургуулитай басаган олониитын даабаринуудые дүүргэхэеэ арсадаггүй байгаа.

- Уданшьегүй Ленинскэ комсомо­лой гэшүүнээр абтаад байтарни, Эсэ­гэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайн эхилжэ, эрэшүүл сэрэгтэ татагдажа, эхэнэрэй, үхибүүдэй ажал орёо хүндэ болоо һэн, - гэжэ Цыпилма Эрхиту­евна далан табан наһанайнгаа үдэр тэмдэглэжэ байхадаа хɵɵрɵɵ һэн.

Би ууган хүбүүн Далайтайнь үүри хадаа түрэһэн үдэрɵɵрнь амаршалхадаа, аяга сайень уужа байхадаа, хэдэн асуудалнуудта харюу абажа, бэшэжэ абааб.

Цыпилма Эрхитуевна дайнай хүндэ жэлнүүдтэ аха коммунистнуудай зууршалгаар коммунис намай гэшүүнээр абтажа, бүри ехэ харюусал­гатай, уялгатай болоо һэн. Колхозой хүтэлбэрилэгшэд, намай эхин шатын эмхи Цыпилма Эрхитуевнае Иисэн­гын сомоной нарин бэшээшээр зуур­шалаа. Коммунис намай гэшүүн Рад­наевагай бүхы наһан соогоо хараһан үзэһэнииень тоолохо болоо һаа, барагдашагүй ехэ байха даа.

- Манай залуу ябахада, саг туйлай ха­туу, журам гээшэмнай мүнɵɵнэйхитэй жэшэшэгүй шанга байһан гэжэ хэ­лэлтэй. Тиихэдэ мүнɵɵнэйхидэл адли сүлɵɵтэй саг байгаагүй. Булта үглɵɵнэй бүрэнхыһөө үдэшын харан­хы болотор унаһан малгайгаа абаха сүлɵɵгүй гэхээр хүдэлдэг байгаабди. Саг сагаараа, сахилза хүхөөрөө гэлсэ­дэг. Мүнɵɵ саг ондоо. Теэд хуби заяан­дашни түүхэ боложо ороһон үе сагые мартаха аалши?! – гэжэ үндэр наһатан хэлээ.

Тиихэ сагта дайнда эрэмдэг бэе­тэй болоод, нютагаа бусаһан Дондог Бимбаевич Дугаровтай хуби заяагаа нэгэдхэжэ, гэр бүлэ болоо бэлэй. Дон­дог Бимбаевич түрүүшээр мал ажалда хүдэлөө, хожомынь хониной фермын бригадираар томилогдоо һэн. Цы­пилма Эрхитуевна колхозойнгоо тоһо гаргадаг пунктда хүдэлдэг байгаа.

1950 ондо Дугаровтан гэрээрээ эхэ хонидой отара даажа, Хорнихоог гэжэ талатайшье, горхотойшье ой тайгын оёорто түбхинэжэ эхилээ. Тиихэ саг­та хонишоноор хүдэлхэ гээшэ нилээд хүндэ һэн. Ɵɵрынгɵɵ даажа абаһан отарада зундаа сабшаһан үбһэеэ үбэлдɵɵ мори шаргаар ɵɵрɵɵ шэрэ­хэш. Хурьгалһан хонидтоо үбэлдɵɵ Хорнихоог голой мүльһэ мори шар­гаар шэрэжэ, хайлуулжа, бүлеэнээр уһалхаш. Хонишодой байдал, хониной байра муушаг байһан. Тиигэбэшье, түрүү хонишодой дунда олохон жэл­дэ түрүүшүүлэй зэргэдэ хүдэлжэ ябаа. Найман жэлэй туршада хүдэлхэдөө, яһалашье хүйтэн халууниие үзэһэн байха. 1958 ондо тэдэнэй гэр бүлэдэ уйдхар гашуудал ороо һэн. Гэрэй эзэн Дондог Дугаров дайнай шарханууд­та, дайнай һүүлээрхи хүндэ ажалда диилдэжэ, сагһаа урид наһа барашоо. Yхибүүдэйнгээ ехэ болохыень ха­ража, ашанараа эрхэлүүлхэ заяагүй байһандань шаналмаар.

Энээнэй һүүлээр Цыпилма Эрхи­туевна хонин ажалаа орхижо, Иисэнгынгээ ажахын түб зɵɵхэ баатай бо­лоо һэн. Тэрэ сагта интернат хаанаһаа байха һэм. Тиимэһээ тэрэ үхибүүдтээ һургуулииень дүүргүүлхэ гэжэ нэн түрүүн оролдоо. Уданшьегүй Цы­пилма Эрхитуевна наймаашанаар хүдэлжэ эхилээ. Энэ ажалдаа олохон жэлдэ хүдэлһэн юм. Сэхэ сэбэр ябадалтай коммунист Раднаева нэгэшье гарзада орожо, яла түлэжэ ябаагүй. Энээхэн баримта тэрэнэй хэды сэхээр ажаллаһанииень гэршэлнэ. Наймаашанаар хүдэлхэдөө, мори тэргээр гү, али шаргаар ябажа, малшадай, хонишодой гэр бүлэнүүдые эдеэ хоолоор, эд бараагаар хангадаг байгаа. Айл бүхэнэй захяа дүүргэдэг, хүн бүхэнэй сэдьхэл тэгшэлхые оролдо­дог заншалтай наймаашан хүндэтэй ябаа. Һүүлээрнь автолавка бии бо­ложо, энэ ажалаа орхёод, МТМ ба ав­тогаражай харуулшанаар хүдэлжэ, наһанайнгаа амаралтада гараа һэн. Бүхы ажалдаа нягта һайнаар, үнэн сэхээр хүдэлһэнэйнгɵɵ түлɵɵ олон тоото Хүндэлэлэй грамотануудаар шагнагдаһан. Yнэтэ бэлэг оло дахин Раднаевада барюулагдаһан юм.

Ц.Э. Раднаева наһан соогоо нилээ­хэн юумэ үзэһэн даа. Нүхэрэйнь наһа бараһанай һүүлээр хэдэн үхибүүдынь гээгдээ һэн. Энэ уйдхар гашуудалнуудые дабан гараха гээшэмнай туйлай хүндэ хэрэг мүн. Гэбэшье тэрэ сэдь­хэлээ нилээд доро даран, гашуудалаа дабан гараа. Зүгɵɵр хүнэй ажабайдал­да эрьехэ наран гэжэ байдаг гээшэ ааб даа. Ехэ басаганиинь хадамда гаража түбхинɵɵ һэн. Бэрхэ багша Сэсэгма Эрхитуевна наһанайнгаа амаралтада гаранхай. Ехэ Далай хүбүүниинь бүхы наһаараа агта хүлэгэй жолоошоноор хүдэлжэ, амаралтада гаранхай. Сэрэг­ма басаганиинь Иисэнгэдээ ахалагша медсестрагаар олон жэлдэ хүдэлжэ, нютагтаа хүндэтэй ябадаг. Булта­даа айл аймаг боложо түбхинэнхэй. Мүнɵɵ Цыпилма Эрхитуевнагай олон тоото ашанарайнь хүгшэн эжыдээл адли ажал гээшые сэхээр сахижа яба­даг хадань баярламаар, һайшаалтай. Цыпилма Эрхитуевна табин жэл соо коммунист үндэр нэрэ зэргэеэ үнэн сэхээр абажа ябаа. Хүнэй наһан мүнхэ бэшэ, теэд үнэн сэхэ хүнэй нэрэ хойноһоонь дурсажа ябаха – амиды мэндэ ябаһан зоной нангин уялга.

Эдуард БУДАЕВ, ажалай ветеран