​Буряад соёлоо бүримүһэн хүгжөөхэ

«Сахюур» аман зохёо­лой бүлгэм

Буряад арадайнгаа түүхэ, ёһо заншал, аман зохёол, уран урлал болоод бэшэшье олон янзын шэглэлээр хүдэлмэри ябуулдаг Агын тойрогой дэбисхэр дээрэ түбхинэһэн буряад соёл хүгжөөлгын түбэй ажал хэрэгүүд тухай энэ дугаартаа дэлгэрэнгыгээр то­лилхомнай.

Түүхэтэ баримтанууд

«Үбэр Байгалай хизаарай буряад соёл хүгжөөлгын түб» гэһэн гүрэнэй соёлой бюд­жетнэ эмхи 1967 оной янва­риин 30-да байгуулагдаһан түүхэтэй. Энэ эмхи эгээл түрүүн тойрогой арадай уран урлалай байшан гээд нэрлэгдэһэн байгаа. Урда-Ага нютагта тоонтотой, хи­заар ороноо шэнжэлэгшэ, багша, олон номой автор Дамбинима Цырендашие­вич Цырендашиев тиихэдэ түрүүшын захиралаар томи­логдоо бэлэй. Удаань 1997 оной январь һарада «Агын арадай уран урлалай түб» гээд нэрэнь хубилгагдаба­шье, хэжэ ябаһан ажалайнь гол зорилгонууд, хараа түсэбүүдынь һэлгэгдээгүй, саашадаа бүри эршэм­тэйгээр бэелүүлэгдэжэ эхилһэн байха юм. Тиин 2008 онһоо мүнөө болотор «Үбэр Байгалай хизаарай бу­ряад соёл хүгжөөлгын түб» гэһэн гүрэнэй эмхиин ажал хэрэгүүдынь таһалгаряагүй ябуулагдаһан зандаа.

Гол зорилгонуудынь

Үбэр Байгалай хизаарай соёлой яаманай мэдэлдэ оро­дог тус эмхи зургаан Агын тойрогой болон хизаарай дэ­бисхэр дээрэ ажаһуудаг ара­дуудтай нягта холбоотойгоор хүдэлдэг юм.

«Россиин соёл хүгжөөлгэ» гэhэн федеральна тусхай зорилготой үйлэ хэрэгэй түсэбтэ үндэһэлэн, хэдэн ондо ондоо шэглэлээр ажа­лаа ударидана. Тодорхойлон хэлэбэл, Москва хотын Рос­сиин гүрэнэй арадай уран урлалай байшантай нягта холбоотойгоор ажаллана. Түбэй мэргэжэлтэдэй хүсөөр федеральна тусхай зорилго­той хүтэлбэринүүд зохёон бэлдэгдэнэ, уран урлалай талаар шалгарһан зоноо Юрэнхылэгшын грантда зу­уршалалгын ажал ябуулна. Тэрэнһээ гадна Эрхүү мо­жын, Яхад, Буряад Уласуудай, Монгол, Хитад гүрэнүүдэй соёлшодтой нягта харилсаа холбоон тогтоогдонги.

«Арадай уран урлал» гээд бүхэли дээрэнь нэрлэгдэ­дэг ажаябуулга хэдэн олон һалбаринуудтай. Анханай бу­ряад угсаатанайнгаа сахижа ябаһан ёһо заншал баримта­лан, тэрэнээ ургажа ябаа за­луу үетэндэ дамжуулан үгэхэ талаар, аман зохёол бэдэрэн суглуулха, тэрэнээ диск, ном болгон хэблэхэһээ эхилээд, зоной дунда дэлгэрүүлхэ, наһатайшуулай шадабари, дүй дүршэлөөр хубаалдаха гэхэ мэтын шэглэлнүүдээр тус түбэй мэргэжэлтэд го­ритойхон ажал ябуулдаг байна. Уран гартанай дунда эмхидхэгдэдэг янза бүриин үзэсхэлэн, тойрогой, хиза­арай, бүхэроссиин болон уласхоорондын хэмжээнэй харалга урилдаануудта саг үргэлжэ хабаададаг. Эдэ бүгэдэ тус эмхиин ажалайнь шухала хараа түсэбүүдтэнь сэхэ хабаатай.

Үдэр бүриин ажал, хэрэгүүд

Жэлһээ жэлдэ хүүгэдэй дунда үнгэргэгдэдэг эстрад­на дуунай «Золотые россы­пи», хатарай бүлгэмүүдэй хоорондо эмхидхэгдэдэг «Хабарай сэсэг», арадай ду­унда дуратайшуулые суглу­улдаг «Сэдьхэлэйм аялга» гэhэн конкурснууд, тиихэдэ заншалта болоһон «Сагаан һарын Дангина», «Мисс и Мистер Этно», «Алтарга­на» найрта хабаадалгын, эрхимүүдые шэлэн абадаг бүхы конкурснуудта со­ёлой түбэй мэргэжэлтэдэй ажал эли тодоор харагдана бшуу. «Салют Победы», «Мы дружбой единой сильны», «Играй гармонь, звени ча­стушка», «Зунай наадан» гэхэ мэтэ хэмжээ ябуулганууд, эл­дэб янзын фестиваль олон зоной хабаадалгатайгаар үнгэргэгдэдэг тула түбэй

хүдэлмэрилэгшэд эмхидхэлэй, бэлэдхэлэй ехэхэн ажал хэ­дэг юм гэжэ мүн лэ мэдээжэ.

Уг удамайнгаа хэр угһаа сахижа ябаһан ёһо заншалда түшэглэн, наринаар сахихые оролдодог агынхид урда­найнгаа зан заршам гээшые мүнөө үе сагай уран урлал­да хэрэглэн хүдэлнэ гэхэдэ алдуугүй. Тэдэнэй тоодо «Бу­ряад зураг» гэжэ студи-ма­стерскойн хүтэлбэрилэгшэ, Ородой Холбоото Уласай Юрэнхылэгшын грантда хүртэгшэ, уран зураашан Намжилма Эрдынеева, Рос­сиин Холбоото Уласай Заса­гай газарай «Душа России» шагналда хүртэгшэд: алташа дархан Дарима Дондокова, оёдолшон Цыденжаб Цыби­кова гэгшэд болоно. Эдэнтэй хамта уран гартан, оёдолдо бэрхэшүүл бүхэросиин бо­лон уласхоорондын урилда­ануудта нэгэтэ бэшэ амжал­та туйлаһан модельернүүд: Светлана Цыдыпова, Лариса Аюрова, Лариса Раднаева, Саяна Лхамацыренова, Да­шима Гончикова, Дарима Жалсанова гэгшэдэй нэрэ соло хаа-хаанагүй мэдээжэ болонхой. Арадайнгаа зан­шалта болон мүнөө үе саг­та тааруулма хубсаһа оёдог уран гартамнай ялас гэмэ амжалтануудаараа холо ойро нэрэеэ суурхуулаа. Эндэ урданайнгаа ёһо гурим гээшые тон һайнаар мэдэхэ, оёдолой нарин оньһо аргы­ень эрхимээр шудалһан ша­дамар бэрхэ оёдолшоднай буряад соёлой хүгжэлтэдэ нилээд ехэ хубитаяа оруулаа, оруулһаар зандаа.

2014 ондо үнгэргэгдэһэн «Алтаргана» нааданда Зүдхэли нютагай Дарима Жал­сановагай адуунай дэлһээр урлан бүтээһэн «авангар­дна» стильтай хубсаһанай суглуулбари олоной нюдэ хужарлуулжа, «Мүнөө үеын буряад хубсаһан» гэжэ шэ­глэлээр илажа, алтан ме­даляар шагнагдаһан байха юм. Хэнэйшье мэдэһээр, бу­ряад арад зоной ажабайдал адуу малтай нягта холбоо­той. Үбэр Байгалай дэбис­хэр дээрэ ажаһуудаг арад хэзээшье адуу малаа үдхэжэ, мяха шүлэндөө хэрэглэхэһээ гадна арһа шүрбэһыень дутуугүй хүсэд юрын ажа­байдалдаа шадамар бэрхээр ашагладаг байгаа бшуу. Тиин удамарша Дарима Жалса­нова өөрын хёрхо харасаар, адуунай дэлһээр хубсаһа урлан нэхэжэ, урданай ба мүнөө үе сагай хоорондохи холбоое нэгэ хуби болго­жо, олониитын үзэмжэдэ дурадхан, талаан бэлигтэй байһанаа гэршэлжэ шадаа.

Арадуудай хоорондохи харилсаан

Хизаарай дэбисхэр дээ­рэ ажаһуудаг олон яһатан эб нэгэтэй нэгэ бүлэ мэтэ, хани барисаатайгаар ажа­мидардагые гэршэлһэн «Мы дружбой единой сильны» болон «Элинсэ­гэйм алтан шүрбэһэн» гээд нэрлэгдэһэн уласхоорондын ажаябуулгануудта яһатан бүхэнэй үндэһэн хубсаһанай харалга-мүрысөөн ехэл һонирхолтойгоор үнгэрдэг, олондо һайшаагдадаг юм. Агын тойрогой дэбисхэр дэ­эрэ ажаһуудаг татар, киргиз, таджик, яхад болон бусад яһатанай гэр бүлөөрөө зан­шалта болоһон һайндэртэ хабаадагшадайнь тоо улам дээшэлһэндэнь омогорхо­моор. Үндэһэн хубсаһанай уласхоорондын «Элинсэ­гэйм алтан шүрбэһэн» гэжэ фестиваль-урилдаанай гол зорилгонуудынь гэхэдэ, яһатан бүхэн өөр өөрынгөө үндэһэн хубсаһа гамнан аба­жа ябахаһаа гадна, тэрэнээ үхи хүүгэдтээ байһан соонь дамжуулхын хажуугаар, яа­гаад тэрэниие оёхо ёһотойб, ямар илгаануудтай байда­гыень бодото жэшээ дээрэ заажа үгэхэ хэрэг гарана. Мүнөөнэй сагта тааруулан оёһон үндэһэн арадайнгаа хубсаһа оёжо шадаха уран гартанай ажал ехэтэ сэгнэг­дэдэг болоһондонь урмаша­хаар.

Буряад соёл хүгжөөлгын түбэй ажалшад

Амжалтанууд

Түбэй ажалшадай аша оролдолгоор «Старобурят­ская живопись» гэһэн түсэл зохёогдожо, Россиин Холбо­ото Уласай Засагай газарта мэдүүлгэ барижа, 500 мян­ган түхэриг мүнгэнэй грант­да хүртэһэн байна.

Могойтын аймагай Сагаан-Шулуутай нютагай «Сахюур» гэhэн аман зохёо­лой бүлгэм дүшэ гаран жэ­лэй хугасаада ажаллаһан намтартай. Россиин Холбо­ото Уласай соёлой яаманда түбэй ажалшадай зуурша­лалгаар талаан бэлигтэй аха захатанай эрхилжэ ябаһан ажалынь үндэрөөр сэгнэг­дэжэ, «Россиин Холбоото Уласай уран урлалай габья­ата коллектив» гэһэн үндэр нэрэ зэргэдэ хүртэһэн байна.

Олон һалбаритай ажа­лайнь үшөө нэгэ талань гэхэдэ, хизаарай аймагууд­тай хани харилсаатайгаар хүдэлхэдөө, методическа хамһабариин туһа хүргэлгэ. Алибаа хэмжээ ябуулга­нуудта сценари бэшэхэһээ эхилээд, һайндэрнүүдые үнгэргэлгэдэ түбэй мэргэжэлтэ­дэй оруулдаг үүргэ нүлөө ехэ.

Буряад соёл хүгжөөлгын түбэй методист Цырендул­ма Батомункинагай мэдээсэһээр, мүнөө жэл мориной тоног дархалалгаар фести­валь-урилдаан түрүүшынхеэ эмхидхэгдэхэ. Эндэ эмээл болоод хүлэг, моридой бу­сад зэр зэмсэгүүдые урлан бүтээдэг уран гартаниие элирүүлхэ, тэдэнэй ажалые олониитын үзэмжэдэ ду­радхаха гол зорилго табиг­дана. Тус хэмжээ ябуулгын дүнгүүд сентябрь һарада мори урилдаанай хаһын ха­алга дээрэ соносхогдохоор хараалагдана.

Буряад соёл хүгжөөлгын түб олон эмхи зургаануудтай суг хамта ажалаа ябуулдаг гуримтай. Агын хизаар оро­ноо шэнжэлэгшэдэй «Алтан жаса» гэhэн ниитэ клубтай мүн лэ үнинэй харилсаатай. Арба гаран жэлэй туршада «Хун шубуудые угталга», «Даага дэллээн» гэhэн зан­шалта ёһолол дүүргэлгын һайндэрнүүд саг үргэлжэ тойрог дотор эмхидхэгдэдэг юм.

«Мүнөөдэрэй байда­лаар, Сэсэг Норполова­гай ударидалга доро тус эмхидэ бүхыдөө арбан дүрбэн хүн ажаллажа бай­на. Хараалагдаһан ажалаа түсэбэй ёһоор бэелүүлжэ, түбэй мэргэжэлтэд тойрог, хизаар дотор үнгэргэгдэдэг соёлой бүхы хэмжээ ябуулга­нуудта эдэбхитэй хабаадажа, буряад арадайнгаа үндэһэн соёл хүгжөөхэ талаар үдэр бүриингөө ажалаар хуби­таяа оруулха үүргэтэй. «Ал­таргана» нааданда Агынгаа тойрог түлөөлжэ ошохо зо­ной дансануудые бэлдэжэ, бэлэдхэлэй сүлөөгүй хаһа мүнөө тудажа ерээд байна», - гээд, энэ түбэй методист Цырендулма Батомункина тэмдэглэнэ һэн.

Элинсэг хулинсагуудайн­гаа сахижа ябаһан ёһо зан­шалаа мартангүй, ажалдаа шэнэ онол аргануудые хэрэ­глэн, олон эмхи зургаанууд­тай суг хамта хүдэлдэг түбэй ажал заха хизааргүй үргэн. Буянтай хэрэг эрхилжэ ябаһан та бүгэдэндэ ажалай амжалта хүсэе.