​Түгнөөрхиндөө туһатай лама

Баясхалан амбаймнай урагшаа һанаатай, уужам сэдьхэлтэй, үнэн сэхэ, хөөрүү зугаатайхан гээд, утын Түгнын хүн бүхэн хэлэхэ бай­ха. Энеэбхилһэн дулаахан шарайтай Баясхалан лама хүн зониие хүгшэн залуу гэжэ илгадаггүй - адли тэгшээр, зохидхоноор ха­рилсадаг. Бүри балшар бага наһанһаа Баясхалан Бальжинимаев хүниие хүндэлхэ, нигүүлэсхы сэдьхэлтэйгээр томо болоһон.

1967 оной хабар Мухар-Шэбэр ай­магай Нарһата һууринда Бальжинима­евтанай үнэр баян гэр бүлэдэ үнинэй хүлеэгдэһэн хүбүүн үри түрөө. Хайрата эсэгэнь эртүүр наһа бараһан. Тиимэһээ 10 үхибүүд сооһоо ганса хүбүүнэй мүр дээрэ ехэ харюусалга унаа. Бага бал­шар наһанһаа Баясхалан хүдөөгэй бүхы хүшэр хүндэ ажал хэдэг байгаа. 1985 ондо дунда һургуулияа дүүргээд, Ле­нинград зориһон. Тэндэ гүрэнэй ехэ һургуулиин юридическэ факультедтэ дансануудаа тушаагаад, арайл оюутани­инь болохо хубигүй байшоо. Кронштад­та хоёр жэлэй туршада онгосо дээрэ модошо дарханаар ажаллаа. Тиигээд ню­тагаа бусаһан аабза. Удангүй Һутайн со­вхоздо токарь болоод хүдэлөө.

«1990 ондо Ивалгын дасанай дэргэ­дэ Буддын шажанай һургуулиин нээгдэ­хэдэнь, би тиишээ һурахаяа ошоо һэм. Хүгшэн эжымни ехэ һүзэгтэй, маани мэгзэмүүдые уншадаг бэлэй. Тиимэһээ би лама болохо гэжэ шиидээб»,- гээд, Ба­ясхалан лама һанан дурсана.

1993 ондо энэ һургуулида Чой-Доржо лама хүдэлжэ байгаа. Һүүлдэ тэрэ хамба лама болоходоо, хубарагуу­дые Энэдхэгтэ һурахыень эльгээһэн юм. Сангхһаа холын газарта Бурхан багшын ном шудалхаяа түрүүшын бүлэг - 24 ху­барагууд эльгээгдээ һэн. Тэдэнэй дунда ябалсаһан Баясхалан Бальжинимаев XIV- дүгээр үндэр түрэлтэ Далай багшаһаа адиста хүртэжэ, Еши-Гүнчен гэжэ нэ­рэтэй болоо. Буряад оронһоо тиишэ эльгээгдэһэн хубарагууд гэлэн ламын уялгануудые бэе дээрээ абаһан. Юуб гэ­хэдэ, юрын зон дасанда байха эрхэгүй. Энэдхэгэй урда зүгтэ оршоһон Гоман дасанда 17 жэлэй туршада үргэлжэлдэг Бурхан багшын һуралсал гурбан лэ хүн дабажа гараа...

Тиихэдэ табан жэл үнгэрһэнэй удаа Баясхалан Бальжинимаев эхынгээ гуйлтаар түрэл нютагаа бусаха баатай болоһон. Ори ганса хүбүүгээ айл бүлэ болгожо түбхинүүлхэ гэһэн эхынгээ за­хяа Баясхалан лама яагаад аладлаад гараха һэм даа.

Аймагаа бусахадань, Бандида хамба лама Дамба Аюшеев Баясхалан ламые Түгнэ-Галтайн дасанай шэрээтэ болгоо.

Удангүй Баясхалан Бальжинимаев Баян-Харын үбэртэ дасан бариха гэжэ зорилго урдаа табяа. Табан жэлэй саа­на, 2013 ондо хэһэн хөөрэлдөөнһөө нэгэ хэһэг та олондоо дурадхая:

- Найман жэлэй саана хүндэлэн та­лада хоёр хүбүүдтэй хамта балгааһан гэр хабтагайгаар барижа орообди. Ти­ихэдэмнай түгнөөрхин арга шадалаа­раа туһалаа. Жэшээлхэдэ, мэдээжэ бүхэ Илья Гармаев үхэр үгөө, совхозһоо үлэһэн дархашуулай гэрые асархыемни Боомой сомоной дарга дурадхал оруулаа. Тиигэ тиигэһээр, модон гэрнүүд бодожо, ажа­хы байгуулагдажа эхилээ. Түрэһэн нютаг Нарһатаһаам, мүн Боомһоо 15 хүн даса­най ажахыда хүдэлнэ. Олоһон олзоороо тэдэн гэртэхинээ тэжээнэ.

Дасан барилгада нютагай зоной даадхаһан мүнгэ ажахынгаа хүгжэлтэдэ олохон жэлдэ шэглүүлжэ байгаабди. Тиимэһээ нилээд шадалтай болообди.

Арад түмэн бидэниие эды болотор­най үргөө, мүнөө бидэ үгэһэн үргэлыень зондоо бусаахабди. Түгнын талада айл бүхэнэй хайшаагаар байдагые мэдэхэ тула намда энэ талаар бэлэхэншье бай­жа болохо.

- Арад зондоо ажахы зохёон байгу­улаат...

Дасанай зөөри – арад зоной зөөри. Мүнөө 100-гаад толгой үхэр үсхэбэрилнэбди, үшөө «бүүбэй» хонитой болодог һайбди. Оньһон техникэ абтанхай, пилорама тодхогдонхой. Ажал ябуулагдаһаар даа. Үшөө тиихэдэ ого­род ургуулнабди, ерээдүйдэ саадтай бо­лохо хүсэл бии. Тиихын тула 350 мянган түхэригэй худаг малтуулха хэрэгтэй бо­лоод байна.

- Дасанай ламанар эдеэ хоолоор, хубсаһа хунараар түгэс хангагдаатай байха.

- Тиихэ даа. Орхимжо болон аягаһаа бэшэ ондоо юумэ хэрэгсээдэггүй даяанша ламанар лэ даадхалаар ажамидардаг. Ажахыгүй һаа, дасан хүгжэхэгүй. Дасан­гууд болбол буддын ном һудар шудалжа байгаа хубарагуудаа тэжээхэ, эрдэмээ дээшэлүүлхыень холо эльгээхэ ёһотой.

- Баян-Харын дасанда буддын ном­до һурахаяа һанагшад бии гү?

- Нютагуудаар ябаад һураашалхадамни, хубараг болохоёо хүсэгшэд бай­на.

Мүнөө нэгэ хубараг Харгааһатын да­санда журам сахина, тиихэдэ Суулгын да­санда 2 ламанар һууна. Хамагай хүндэтэй Даша-Цырен ламбагаймнай Дээдэ-Онго­стойдоо байна.

- Хубарагуудтнай буддын шажа­най юу шудалха бэ?

Гүн ухаа, зурхай, эмнэлгэ...

Энэдхэгтэ һурахаһаа, үглөө бүри бэеэ һориноб. Тиигэхыень бусадыешье уряалхаб. Хитадай Шаолинь дасанда мэтээр ламанар Зүүн зүгэй аргаар бэеэ һорижо байха. Тэнхээгүй һаа, яагаад аша үрэтэйгөөр ном шудалха болоно бэ?

Оюун ухаагаа хүгжөөхэ зуураа га­дар бэеэ хүгжөөхэ шухала. Тиихэдээл хүгжэлтын оройдо гарахабди. Лама бо­лохо гээшэ тиимэшье бэлэн бэшэ. Зосоо­хи хүсэлнүүдтэеэ тэмсэнэбди, залхуугаа даранабди... Хүн бүхэндэмнай харашье, са­гааншье һанаан байха. Сагаамнай диилээ һаа, зүб замаар ябана гээшэбди...

Ямаршье сагай тохёолдобол, ламанар хүн зонтоёо байхаараал байха. Уйдхар гашуудалыень хубаалдаха, урма зориг түрүүлхэ; унаа һаань, үргэхэ. Ажалтай, гэртэй бараатай, үнэр баян, амгалан тэнюун ажаһуухынь түлөө дасангууд бодхоогдоно. Би хайшаа ошохобиб даа, нютагтаа дасандаа байха – минии таби­лан, талаан.

Багахан хара гэр дотор дасан. Даса­най баруун хажууда гунгарбаа, зүүн тээнь Баясхалан лама ном һудараа уншаһаар зандаа. Дахинаа ерэхэдэм,шэнэ дасан со­огоо ороод байһай!

Энэ хөөрэлдөөнэй болоһоор, та­бан жэл үнгэршэбэ. Эхилһэнээ эсэ­стэнь хүргэхэл гэжэ Баясхалан амбай зүдхэн ябаһаар, Баян-Харын үбэртэхи дасангаа одоошье нээхэ болзортоо хүрэбэ. Августын 18-да түхэреэн сага­ан Түгнын «хүйһэн» дээрэ хүлгөөтэй байха – амгалан байдал үршөөхэ гэһэн удхатай «Амарлин» дасан нээлгын баяр ёһолол үнгэрхэ. Тиигэжэ Баясхалан ла­мын шухала нэгэ зорилгонь одоошье бэелүүлэгдэхэнь лэ. Теэдшье үшөө олон түсэбүүд урдань бии. Тиимэ байнгүй яа­хаб даа. Ажабайдал үргэлжэлһөөр бшуу... Харин иимэ урагшаа һанаатай, олондо туһатай амбайтай байһандаа, нютагаар­хин, аза талаантайбди!

Дашима ЦЫДЫПОВА, Сарюуна ЭРДЫНЕЕВА