​Дүүнэрээ дүмэлсэһэн ехэ ахай

Гэр бүлын архивһаа гэрэ зураг абтаба

Ородой мэдээжэ, хүдөө нютагуудай байдал зураглан бэшэдэг уран зохёолшод Фёдор Абрамов, Валентин Распутин, Виктор Астафьев болон бусад 1960-70-аад онуудта хүдөөгэй зоной аргагүй ажал­шые, оролдосые, сэхэ сэбэр, арюун һайхан зангыень тэмдэглэн, тэрэнээ алдажа магадгүй гэжэ һэргылһэн удхатайгаар бэшэһэн бай­даг. Теэд, манай мэдэһээр, 1990-ээд онуудһаа хүдөө ажахын хүгжэлтэ бууража эхилээ гүб даа. Тэрээнтэй хамта хүдөө нютагуудаар булаг мэ­тээр бурьялжа байдаг агууехэ ажал замхажа захалаа һэмнай. Заримы­ень тоолобол, нооһо хайшалган, таряа хуряалган, үбһэ сабшалган, һү һаалган, машина, тракторнуудай сүлөөгүй ажал… Гайхалтайнь гэхэдэ, совет үеын хүдөөгэй басагад, хүбүүд агууехэ ажалаар хүмүүжүүлэгдэжэ, хүдэлмэридөө аргагүй абьяастай һэн.

Харамсалтайнь, оршон сагта хүдөөгэй олон залуушуул үхибүүдэйнгээ ерээдүйн түлөө, салин мүнгэнэй түлөө хото зөөгөөд бай­на. Теэд ямаршье сагай ерээ һаань, хүдөөгэйнгөө хүн бүхэнэйнь жаргал­тай, баяртайл байбалнь, бултадаал хүхюутэй байхабди.

Совет үедэ хүдөө нютагуудай хүгжэлтэдэ трактористнарай, механизаторнуудай, жолоошодой, ме­ханигуудай, завгарнуудай хэһэн ажалынь сэгнэшэгүй ехэ юм. Мүнөө сагта хүдөөдэ трактор, комбайн заһаха зон аргагүй ехэ хоморой хүнүүд болонхой гэдэг. Тиихэдэ дэ­эдэ үеын эрэшүүл доодо үеынгөө хүбүүдтэ тракторай, машинын нюусануудые задалжа, ехэ һайнаар за­ажа, мэдэсэеэ дамжуулдаг һэн, харин мүнөө тиимэ ёһо заншал алдагдан­хай ха. Энэ юун дээрэһээб гэхэдэ, ню­тагуудтамнай хүдөө ажахын ажалай үшөөл шахардуутай байһаниие гэр­шэлнэ.

Хүндэтэ уншагшадтаа совет үедэ трактористаар, комбайнёроор ба бэшэшье ажалда эрхимээр хүдэлһэн сэлгеэхэн Яруунын Улхасаа нютагай Сурхайта гэжэ гоё һайхан тоонтотой Дабаа-Самбуу Жамсаранович Чи­митов тухай хөөрэхэ дуран хүрэнэ. Тэрэнэй ажалайнь стаж аяар холын 1968 онһоо, 16 наһатайханһаа эхи­лээ юм, харин 18 наһатайһаа бэеэ да­агаад, трактористаар хүдэлөө.

Дабаа-Самбуу Жамсаранович ме­ханизаторайнгаа ажалда аргагүй дуратай байһан юм. «Трактор хүлэгые заһаха гээшэмнай, тиимэшье бэлэ­хэн хэрэг бэшэ, ухаан, бодолго, орол­долго хэрэгтэй», - гэдэг. Тэрэ ажалаа хэхэдээ, бүтээхэдээ, бүхы сэдьхэлээ­рээ оролдожо дүүргэдэг байгаа. Тэрэ оролдосотой ажалаараа гүрэн түрын зүгһөө олон тоото грамотануудаар, үнэтэй бэлэгүүдээр урмашуулагдан­хай юм.

Дабаа-Самбуу Жамсаранович 8-дахи 5 жэлэйнгээ түсэбые 4,5 жэл соо уридшалһанай тYлөө ЦК ВЛКСМ- эй «Табан жэлэй залуу гвардеец» гэһэн хүрэл тэмдэгтэ хүртэһэн. Ти­ихэдэ үшөө тэрэ ажахынгаа ажалда үнэн сэхээр хүдэлһэнэйнгөө түлөө СССР-эй хэдэн герой-хотонуудаар аяншалжа, Москва ба бэшэшье олон гоё хотонуудые хараа. Гадна «Юби­лейный» совхознай бэрхэ ажалша­наа Москвагай ВДНХ эльгээгээ юм.

Дабаа-Самбуу Жамсаранович 1952 ондо Сэбэг Жамсарановна Чимитова ба Гарма Базарович Цыдено­вэй ехэ гэр бүлэдэ мүндэлһэн юм. Ууган хүбүүн ехэ эбтэй, 5 хүбүүдтэй ба 4 басагадтай үнэр баян айлда үндыгөө. Тиин томо хүбүүн баабай эжынгээ баруун гарынь, гол туһалагшань болоһон юм. Дабаа-Самбуу бага­хан үхибүүн наһанһаа дүүнэрээ дүнгэлсөө, харалсаа, олон дүүнэрээ хойноо дахуулаа: Ринчин-Ханда, Хандажаб, Ринчин-Доржо (Витя), Галсан, Галя, Октябрина, Бэлигтэ, Доржожаб. «Ехэ ахаймнай - ехэл ахай даа, хорогүйхэн, олон үгэгүйхэн, бултанииемнай харалсаһан, аргагүй ажалша хүн юм», - гэжэ Бэлигтэ дүү хүбүүниинь тэмдэглэнэ.

Галина Гармаевна дүүнь ахай ту­хайгаа иигэжэ хөөрөө һэн: «Дабаа- Самбуу ахаймнай ехэ абааштай, ураг­шатай, юумэнһээ эшэхэеэ, гайхахаяа, айхаяа мэдэхэгүй, һургуулидаа ма­тематикаараа аргагүй бэрхэ байһан юм. Дээдэ һургуулида һураа һаа, ара­дай багша Нима Гуруевич Халзанов нагасадаал адли математик болохо һэн.

Арайл 52 наһатайхандаа Гарма баабаймнай мордоо һэн, харин хай­рата эжы ехэ ахай хоёрнай булты­емнай үргөө, тэдхээ, ажабайдалай үргэн харгыда гаргаа. Манай дээдэ һургуулитай болоходо дэмжэлсэһэн, туһалһан зон эдэ хоёр гээшэ. Ехэ ахаймнай бултанаймнай түлөө мүнөөшье болотороо һанаагаа зобожо, хамһалсажа ябадаг юм. Эжы ехэ ахай хоёрнай маанадайнгаа нялха нарай наһые дурдажа, хүн бүхэн тухайм­най һониноор, заримдаа энеэдэтэйшье, хүхюутэйшье ушарнуудые дурдан хөөрэдэг юм. Мүн 1966 ондо Бэлигтэ дүүгэймнай 1 һараһаа үлүү боложо байхада, эжымнай хүндөөр үбдөөд, Нарһатын больницада оро­шоо һэн… Баабайнгаа совхозой ажал хэхэдэ, 14-тэйхэн ехэ ахаймнай на­рай дүүгээ, маанадаа 2 һарын тур­шада бултыемнай жэншэдгүйхэнөөр хараад байгаа».

Дабаа-Самбуу Жамсаранович тэрэ сагай үхибүүдтэл бага наһанһаа Ярууна аймагай «Юбилейный» совхозойнгоо хониной нооһо хайшал­ганда, Yбһэ хуряалганда эдэбхитэй­гээр хабаадаа. Түрэл һургуулиингаа 8-дахи класс дүүргэһэнэйнгээ удаа тэрэ совхоздоо һаалишанаар, тугал­шанаар, хонишоноор хүдэлһэн. Уда­ань тэрэ залуу механизаторнуудай курсда һуража, тракторист болоо юм.

Дабаа-Самбуу Жамсаранович Му­хар-Шэбэрэй Шаралдай нютаг ошожо, тракторнуудые заһабари хэдэг байгаа. Һүүлдэнь һүри хаядаг (стогомёдтой) шэб шэнэхэн тракторта һуугаа. Өөрынгөө Улхасаагай отделенидэ гансаараа стогомётчик бай­гаа юм: тэрэ аарбада, прицепүүдтэ үбһэ ашадаг һэн. Тэрэ сагай тракто­ристнар үглөөнэй үүрһээ, үдэшын харанхы болотор совхозойнгоо ажал хэдэг байгаа. Газаа хүйтэн гү, али ду­лаан гү – ямаршье сагта тракторист­нар совхозойнгоо ажалые эрхимээр дүүргэгшэ һэн гэжэ тэрэ хөөрэнэ.

«Тэрэ совет үедэ манай Улхасаа­да аргагүй олон бодото мал байгаа. Тиихэдэ хүдөөгэй зоной ажалынь хүршэгэнэжэ, хүдэлмэришэ зон һууха байха сүлөөгүйл ажалаа хэжэ ябагша һэн. Зарим бороогүй хүндэ сагта нютагтаа абаһан малаймнай тэжээл багадаа һаань, хүршэ Мон­гол орон гү, али ондоо аймагуудта ошожо, үбһэ бэлдэдэг байгаабди», - гэжэ Дабаа-Самбуу Жамсаранович хөөрэнэ.

Нэгэнтэ бэшэ тэрэ өөрынгөө тракторна бригадатай Шэтэ можын Улётовска, Оловянинска аймагууд­та ошожо, үбһэ бэлдэжэ, Улхасаа­гаа асардаг байгаа юм. (Өөрынгөө бригада соогоо эгээл залуу тракто­рист ябаа). Улхасаагаймнай трак­тористнууд үбэлэй янгинама хүйтэн һарануудта гү, али намарайнгаа ургаса абаһанайнгаа һүүлээр ти­ишээ ошодог юм һэн. «Заримдаа хүйтэншье, эдихэ юумэмнайшье бага байха. Нютагһаа холо гэдэһээшье үлдэхэ саг алил бологшо һааб даа. Тиигэбэшье хэн ажалдаа зоригтойб, нэтэрүүб, тэрэмнай юушье диилэ­дэг гүб даа!... Хэһэн ажалдаа үнэн зүрхэнһөө дурлаха хэрэгтэй: ямар­шье ажалдаа тон оролдосотойгоор хандабал, тэрэшни һүүлдэнь шамаяа дээшэнь, тэнгэриин оройдо үргэжэ, ажалдаа бүри зохёохы хандасатай­гаар хандажа, улам урмашахаш», - гэжэ Дабаа-Самбуу Жамсаранович хөөрэдэг.

Тэрэ «Юбилейный» совхоз­до хүдэлһэнэйнгөө удаа хүлгөөтэ 1990-ээд онуудаар фермер болоо һэн. Мүнөөшье нютагтаа олон үхэр малаа хаража, гэр бүлөөрөө жар­галтай һайханаар ажаһуудаг юм. «Дабаа-Самбуу хүгшэн баабайгаа­раа омогорходогбди, тэрэнээ хайр­ладагбди. Хүгшэн баабайдаал адли хэһэн ажалдаа оролдосотой байха­яа һананабди», - гэжэ Найдан зээ хүбүүниинь хөөрэнэ һэн.

Олон түрэл хамаатан соогоо Да­баа-Самбуу Жамсаранович өөрынгөө сэхэ сэбэр ажалаараа үхибүүдтээ, за­луу үетэндөө жэшээ болонхой. Тэрэ­нэй дүүнэрынь бултадаа ехэ ахайгаа хүндэлдэг, гамнадаг юм. Мүнөөшье Дабаа-Самбуу Жамсаранович 90 наһатай Сэбэг алтан эжынгээ дали доро дүүнэрэйнгээ хада уулань, түшэг тулгань болонхой, залуушу­улдаа ажалай жэшээ харуулдаг. Тэрэ наһанайнгаа амаралтада гаранхай, Улхасаадаа Цыбаан-Дари Дымбры­ловна нүхэртэеэ, Сэсэгмаа, Дашима, Санжидмаа үхибүүдтээ туһатай, зэ­энэрээрээ тойрууланхай, үхэр малаа хаража, альгаараа дүүрэн ажалтай, сэдьхэлээрээ дүүрэн баяртай ан-бунхан ажаһуудаг юм…

Ринчин-Ханда ЦЫДЕНОВА