​Буряад орон бэлигтэй зоноороо баян даа!

Модо һиилэлгээр уран дархан Александр Будаев

Үнгэрэгшэ зун буряад угсаатанай “Алтаргана” наадан Эрхүү хотодо үнгэрөө. Эрхүү можоһоо, Үбэр Байгалай хизаарһаа, Монгол болон Хитад гүрэнүүдһээ, Буряад оронһоо олон тоото буряад угсаатан сугларһан байна. Манай уласһаа олон зон хабаадаа гэжэ мэдэнэбди. Илдам зохидхон дангина ба­сагаднай, уран гартай оёдолшоднай, хур­са гуурһатай сэтгүүлшэднай, хонгёо хоо­лойтой дуушаднай, уран шүлэгшэднай, үльгэр түүрээгшэднай Буряад ороноо үндэр хэмжээндэ түлөөлжэ ерээ бэлэй.

Тиин сентябриин 21-дэ Улаан-Үдэ хото­до Ород драмын театр соо “Алтаргана” на­аданда илагшадтай уулзаха ушар дахяад тохёолдобо. Энэ хэмжээ ябуулга Арадай уран бэлигэй түбэй ашаар үнгэргэгдөө гэжэ тэмдэглэе. Гоё гэгшын тоглолто ду­радхагдаа, театрай фойе соо “Алтаргана” нааданда хабаадаһан уран гартанай ба уран зохёолшодой үзэсхэлэн дэлгэгдээ.

Эжы абын нангин бууса

Тоглолтын эхилхэһээ урид “Нангин бу­уса” гэһэн урилдаанда илаһан Ярууна ай­магай Үльдэргэ нютагай Сэнгэ Дылыкович Цыренов тухай багахан фильм харабабди. Энэ урилдаанда хамта дээрээ 11 нютагай түлөөлэгшэд хабаадаһан байна. Илагшад 20 минутын үргэлжэлэлтэй фильмын ашаар тодоруулагдаа юм. Тэрээн соонь хэжэ байһан ажал хэрэгүүдынь, байра байдалынь, элин­сэг хулинсагайнгаа анхан сагһаа эрхилжэ ябаһан мал ажалынь зураглан харуулагдана.

Үнэхөөрөөшье, хүн бүхэндэ тоонто нюта­гынь, хүлөө шоройдоһон газарынь, тойроод байһан байгаалинь хэзээшье сэнтэй байдаг ха юм даа. Сэнгэ Цыреновтэнэй гэр, тоонто, бууса ямар гоё үгэнүүдээр зураглан харуу­лагдажа, ямар гоёор буулгагдааб даа. Сэнгэ Рада нүхэртэеэ Улаан-Үдын технологиче­ска дээдэ һургуули дүүргээд, нютагаа буса­жа, Холбоолжин гэжэ газарта гал гуламтаяа түхеэржэ, хоёр һайхан дангина басагадые үндылгэжэ байна. Тоонто нютагаа үргэжэ, аба эжынгээ хэрэг үргэлжэлүүлжэ, бүри үргэдхэнэ гэжэ энэ фильмһээ ойлгохоор. Иимэ урагшаа һанаатай, ажал хүдэлмэриһөө сухарихагүй зоной һайгаар хүдөө ажахым­най хүгжэнэ гээшэ. Эдэ хоёрые харахадаа, эдэбхитэй, урагшаа һанаатай залуушуулнай бүри олоороо хүдөө нютагаа бусажа, алтар­гана ургамал шэнгеэр үндэһөөрөө бата бэхе­эр тоонтотоёо холболдожо, нютагаа үргэжэ, хүгжөөжэ байһай даа гэжэ һанахаар.

Алтан гартай дархашуул, шэдитэ биирэтэй зураашаднай

Театрай хоёрдохи дабхарта дэлгэгдэһэн үзэсхэлэндэ модоор һиилэһэн ехэ зурагууд, хүрэл түмэрөөр урлаһан бүтээлнүүд хүн зо­ной нюдэ татаа. Гадна “Алтарганада” Үбэр Байгалһаа, Буряад Уласһаа, Монголһоо, Хитадһаа сугларһан уран зохёолшодой 69 ном хабаадаһан байна. Энэ урилдаанда Ким Цыденовэй “Бусахал даа хабар”, Дулгар До­ржиевагай “Эрхэтэн ябаха үйлэмнай”, Да­рима Самбуева-Башкуевагай “Наран хаана хонодог бэ?”, Баярма Цыденовагай “Буряад хүнэй юртэмсэ: нялха нарай үеын ёһо гуримууд” гэһэн номууд шагналда хүртөө. Эдэ но­мууд хүн зоной анхаралда дэлгэгдээ.

Эгээл энэ үедэ нэгэ зурагай хажуу­да зогсоһон эхэнэрые адаглан харабаб. Танилсаһаар байтарни, “Буряад зураг” гэһэн урилдаанда шүүһэн Алтына Леонидовна Намсараева гэжэ элирбэ. Уран зураашанай “Хии морин”, “Хун шубуун”, “Хууршан” гэһэн зурагууд дэлгэгдээ.

«Буряад зураг» урилдаанда илагша Алтына Намсараева

Алтына Леонидовна өөр тухайгаа иигэжэ хөөрэбэ: “ Би Захаамин аймагай Санага ню­тагайб. Һургуулиһаа эхилээд, зураха дура­тай һэм. Бүри 2-дохи ангиин шаби ябахадаа, уран зураашан болохо зорилго табяа бэлэйб. Тиигэжэ 9-дэхи анги дүүргэтэрээ, Санагын­гаа хүүгэдэй уралигай һургуулида зурагай таһагта ябааб. Багшамни - Инна Гомбоевна Нимаева. Санагадаа 9-дэхи анги дүүргээд, Улаан-Үдэ хотодо соёл ба уралигай учили­щиин богоһо алхажа ороод, уран зурагай таһагта һуража гарааб. Владимир Георгие­вич Поспелов гэжэ багшада заалгааб. 2009 ондо Санагаяа бусажа, хүүгэдэй уралигай һургуулида Инна Гомбоевна багшатаяа суг хүдэлнэб. Эндэ хүдэлхэ үедөө дээдэ һургуули дүүргээб. Тиин ажалай, ажабайдалай юрье­эн соо эрьелдэһээр байтарни, Арадай уран бэлигэй түбэй мэргэжэлтэн Саржана Эрды­неева эдэбхи үүсхэл гаргажа, багшанарта, зураашадта “Буряад зураг” гэһэн шэглэлээр зунай курсануудые эмхидхээ һэн. Энэнь зун бүхэндэ долоон хоногой туршада үнгэрдэг юм. Ивалгын дасанай зурагай багша Чимит лама заадаг. Би табадахи жэлээ Чимит баг­шада заалганаб. Харин “Алтаргана” наадан­да Саржана Дашинимаевна бүхы зурагууды­емни суглуулжа эльгээһэн байгаа. Би өөрөө нааданда ошожо шадаагүйб. Харин минии зурагууд үндэр шагналда хүртөө.

Нүхэрни морин хуур дээрэ наададаг. Тиимэһээ “Морин хуур”гэһэн зураг зураха­даа, энэ хүгжэмэй зэмсэг гоё аянгаараа хүндэ юу ойлгуулха хүсэтэйб гэхэһээ эхилээд, хару­улхаяа оролдооб. Зарим зураашадые хараха­да, интернет болон номуудһаа һажаан зура­жа байгша. Харин би тиигэжэ шададаггүйб, өөрынгөө һанаагаар зорилгоёо бүтээхэ гэжэ байгшаб. Зурагуудаа хүнһөөл һаа ондоохо­ноор зураа һаа гэжэ һанагшаб. Жэшээнь, мүнөө энэ танай хаража байһан зурагуудта эрэ хүнэй хээ угалза тааруулха гэжэ оролдо­об. Зураха хубидамни хоёр тээһээ аба эжын уг дамжан ерэһэн талаан бэлиг байжа болоо. Угайдхадаа энэ талаан бэлигни хүүгэдтэмни дамжаа. Бидэ гурбан хүбүүдтэйбди. Булта зурахадаа бэрхэнүүд юм. Мүнөө зун Аха­да хонгоодорнуудай фестивальда дундахи Энхэ хүбүүнтэеэ хабаадахадаа, өөр өөрын наһанай бүлэгүүдтэ лауреадай нэрэ зэргэдэ хүртөөбди. Энэ хүбүүмни шабараар урладаг. Барималшан, зураашан болохо дуратайб гэ­дэг”.

Алтына Намсараевагай «Хии морин»

Эндэ олон уран гартанай бүтээлнүүд дэл­гэгдээ: түмэрөөр дархалдаг Надежда Супони­нагай “Двуликая”, “Юмба”гэһэн бүтээлнүүд, Ринчима Зундуевагай “Эрын юртэмсэ. Эхэнэ­рэй юртэмсэ”, Чимита Зундуевагай “Райская птица”, “Һолонго”, “Нүүдэлшэн эхэнэр”, Вя­чеслав Урбазаевай “Барга зоной ехэ наадан” гэһэн зурагууд. Илангаяа Александр Борисо­вич Будаевай модоор һиилэһэн бүтээлнүүд харагшадай анхарал татаа. Энэ хүмнай өөрөө Баргажан аймагай Улан нютагай юм. 1988 ондо Хяагтын соёлой училищида орожо, уран зураашан-шэмэглэгшэ мэргэжэлтэй болоһон байна.

Надежда Супонинагай бүтээлнүүд

Александр Борисович иигэжэ хөөрөө: “Училищида һураха үедөө модо һиилэлгээр һонирхожо эхилээ һэм. Намһаа хоёр курс дээгүүр һуража байһан 4-дэхи курсын оюу­тан Алдар Петрович Санжиев намда заажа эхилһэн. Би тиихэдэ 2-дохи курсда һуража байгааб. Теэд мүнөөшье Алдарые багшам­ни гэжэ һанажа ябагшаб. Тус училищида һураха үедэмнай Москва, Санкт-Петербург хотонуудһаа Владимир Николаевич Карта­шов, Андрей Игоревич Блинов ерэжэ заадаг һэн. Яагаад зурахаб, композици хайшан гээд хэхэб гэхэ мэтэдэ һургадаг байгаа. Училищи­имнай захирал Анатолий Филиппов бэрхэ, холын хараатай, томо хотонуудай багша­нартай танил дээрэһээ ондоо тээһээ багша­нарые уридаг байгаа. Эжы абамни - Борис Бадмаевич, Бальжин Зонхиевна 4 хүүгэдтэй. Теэд дарха хэдэгынь бил болоноб. Бидэ бөө дархан угтайбди. Энээнииень би даажа аба­ад ябанаб. Заримдаа һиилэхэ, зураха зурагни зүүдэндэмни харагдадаг. Жэшээнь, панно гээшэдэ хоёр долоон хоног, томо барималда һара тухай саг һаладаг. Баһа энэмнай хэбһээ, зурагһаа дулдыдаха ха юм”.

Александр Борисович Улаан-Үдын 24- дэхи лицейдэ олохон жэлэй туршада модо һиилэлгэ заана. Олон шабинарынь Заха­амин, Баргажан нютагуудаар таранхай, һургуулинуудта ажалай хэшээл заадаг юм.

Үнэхөөрөөшье, “Алтаргана” нааданай бүтээлнүүд үзэсхэлэндэ дэмы табигдаагүй. Булта өөрын онсо маягтай, угаар лэ дам­жажа ерэһэн бэлигэй гэршэнүүд болоно. Гоё бүтээлнүүдые харахада, нюдэндэшье урин, лауреадай нэрэ зэргэдэ хүртэһэниинь зүбөөрөөл гээшэ ха гэжэ һанамаар.

“Алтарганын” илагшадай тоглолто харагшадые баясуулаа

Тиигэһээр байтар тоглолто эхилжэ, тай­зан дээрэһээ уласайнгаа дуушадые, хатар­шадые, шүлэгшэдые, сурбалжалагшадые, дангина басагадые, үльгэршэдые хаража, сэгнэлтэ үгэхэ саг ерэбэ.

Тоглолтын эхиндэ Буряадай соёлой сайдай орлогшо Николай Емонаков сугла­рагшадые халуунаар амаршалжа, “Алтар­гана” нааданай дүнгүүдтэй танилсуулаа. Һануулан хэлэхэдэ, Эрхүү хотодо бүхыдөө 750 хабаадагшад ба айлшад хаа-хаанаһаа су­гларжа бууһан байна. “Алтаргана” нааданай 133 лауреадуудай 45-иинь Буряад ороной түлөөлэгшэд болоно.

Тоглолтын нэгэ зарим хэһэгүүд дээрэ тог­тохо дуран хүрэнэ. Бүгэдэ буряадуудай на­аданда Никита Булановай “Алтаргана” гэһэн фильм хоёр номинацида шүүһэн байжа, энэ фильмын хэһэгүүдээр тоглолто эхилээ.

“Буряад хүнэй нэгэ үдэр” гэһэн урилдаан­да Хэжэнгын “Баян сүмбэр” бүлгэм шүүһэн байна. Арадай аман зохёолой энэ бүлгэм жо­роо үгэнүүдээр урилдаба, ирагуу хонгёо ду­унуудаараа, ялас гэмэ ёохор хатараараа хүн зониие урмашуулба. Нээрээшье, эдэ зониие хаража байхада, буряад угсаата арадаймнай хэр угһаа дамжажа ерэһэн аман зохёол хэ­зээдэшье мартагдангүй, саашадаа ерээдүй залуушуулда буряад хэлэнэймнай баялиг дамжуулагдаһай гэжэ һанамаар.

Хэзээшье гоё сэбэр басагаднай дэлхэй дүүрэн суурхажа, Буряад Уласаа үргэжэ, аба эжынгээ нэрэ нэрлүүлжэ ябадагынь эли ха юм. Эндэ Виктория Криволапова, Алина Дон­дукова гэгшэдые тэмдэглэнгүй үнгэрхөөр бэшэ. Эдэ хоёр басагад уян нугархай хатар­нуудаараа, хонгёо һайхан хоолойнуудаараа сугларагшадые баясуулаа.

Алина Дондукова

Виктория Криволапова

Олондо мэдээсэл тараадаг эмхинүүдэй дунда “Алтан саг” гэһэн урилдаанда шалга­рагшадай олон байһыень булта мэдэнэбди. БГТРК-гай сурбалжалагша Дарима Жамсоева, радиогой - Ольга Намдакова, “Буряад үнэн” Хэблэлэй байшанай Галина Базаржапова-Дашеева, Намжилма Бальжинимаева, Алек­сандр Махачкеев гэгшэдтэй буулгагдаһан богонихон видеофильм танилсуулба.

Эндэ эссегэй урилдаанда шүүгшэдые Бадма Бальжинимаевай “Минии хүсэл”, Цы­рендолгор Бадмацыреновагай “Буряадай сэдьхэлдэ нангин газар” нэрлэнгүй гарахаар бэшэ. Баян буряад хэлэнэй дабтагдашагүй, сэдьхэлэй оёорһоо мүндэлжэ гараһан үгэнүүдые хэзээшье шагнажа байхада, шэ­хэндэ урин зөөлэн. Хэлэнэйнгээ баялигые һэргээжэ, үргэжэ, саашань дамжуулжа бай­хамнай юунһээшье сэнтэй.

Эссе урилдаанда шүүгшэ Цырендолгор Бадмацыренова

“Алтаргана” наадан гоё гэгшын буряад хубсаһанай оёдолшодой урилдаангүйгөөр үнгэрөөгүй байха. Арадай заншал­та хубсаһанай урилдаанда Улаан-Үдэдэ ажаһуудаг Шэнэхээн нютагайхидай “Наян Наваа” суглуулбари, мүнөө үеын сагай хубсаһанай урилдаанда Ханда Шадаповагай “Алтан тала”, Алёна Артемьевагай “Шангри- Ла”, Улзыма Ванзатовагай “Хори хатан” гэһэн суглуулбаринууд энэ тоглолтые шэмэглэбэ. Уран гартай оёдолшоднай хододоо бидэнээ элдэб бүтээлнүүдээрээ хужарлуулжа, гайху­улжа байдаг. Энэшье удаа харалганда диилэ­жэ гараһаниинь ойлгосотой ёһотой.

Мүнөө үеын хубсаһан

Шэнэхээнэйхидэй «Наян наваа» суглуулбариһаа

Арадай дуунуудые абаһаар лэ хангю­урдахань бэрхэтэйшэг лэ байһан бай­ха. Эндэ Захаамин аймагай Туяна Бан­заракцаева ба Мухар-Шэбэрэй Николай Дамбиев гэгшэд шалгарһан байна. Дуушад­най аянгата һайхан дуунуудаа бэлэглээ. Ни­колай Дамбиевай гүйсэдхэһэн “Уянгалдаг хүхымнай хаанаханаб”гэһэн дуун бултанда һайшаагдаба. Иимэ талаан бэлиг хараһан лэ хүндэ тудахагүй. Теэд уужам Түгнын тала дайда нүлөөлөө гү, али аба эжыһээ угаар дамжажа ерэһэн абьяас бэлиг гээшэ гү гэхэ­эр. Эндэ арадайнгаа аман зохёолые, ёһо зан­шалаа мартангүй, ерээдүйн залуу һүрэгтөө дамжуулжа байһайбди даа гэжэ онсолхоор.

Уран гоёор уншаһан шүлэг болон морин хуурай, лимбын аялга доро наярһан үльгэр түүрээгшэдэй магтаал домогууд баһашье һонирхолтой байба. Алексей Цырендылы­ков “Дарханай гар” магтаалаараа, “Арга” гэһэн шүлэгөөрөө Элбэг Зандраев гэгшэд анхарал татаба.

Алексей Цырендылыков

Иигэжэ олон тоото артистнарнай энэ то­глолто нааданда хабаадажа, хүн зоной сэдь­хэл зүрхэ хүдэлгэжэ шадаа.

Дахинаа 2020 ондо Ага нютагта үнгэрхэ “Алтаргана” нааданда үшөө олон лауреаду­удтай болохомнай болтогой. Талаан бэли­гээ мүлижэ, дутуу дундануудаа элирүүлжэ, саашадаа хүгжэлтэ абажа, амжалта туйлаһайбди. 

Любовь Цыбеновагай, Арадай уран бэлигэй түбэй гэрэл зурагууд