​​Үбгэн абын үреэл соо үнэтэ һайхан удха бии

Эдэ үдэрнүүдтэ буряадаараа 99 наһатай болоһон Александр Николаевич Дахалаевтай хөөрэлдэнэбди. Зуун наһанай богоһондо дүтэлһэн хүн гэжэ һанахаар бэшэ, сэгсэ сэмсэгэр лэ. Жэнхэни урдын байдалаа дурдана, жэгдэ сэхэ почеркоор үндэһэн таабари, үреэлнүүдые, оньһон үгэнүүдые бэшэнэ. “Буряад үнэн” соо аман үгын суглуулбариһаань 2 хуудаһа ниитэлэн гаргаа һэмди.

- Александр Николаевич, Эрхүү можынхидай иимэ ульгамаар, литературна буряад хэлэнэй гурим сахин хөөрэлдэхэнь, бэшэхэнь үсөөн ушардаг...

- Наһаараа багшалаа хүм. Эрхүүгэй гүрэнэй университедэй географиин факультет 1948 ондо түгэсэһэмби. Түрэл Алайрайнгаа аймагай Нэг­дын һургуулида ажалайнгаа нам­тар эхилхэдээ, географиһаа гадуур буряад-монгол хэлэ зааха хубитай байгааб. Буряадһаа олон тоото ме­тодическа материалнуудые, ному­удые шэрэжэ абаашааб. Нүхэдни туһалдаг һэн. Түрэлхи хэлэндээ, ёһо заншалдаа багаһаа татасатай һэм. Михей Ербановай, Дажуп Доржие­вай, гүрэн түрын элитэ бусад ажал ябуулагшадай панмонголистнууд гэжэ гэмнэгдээд хаагдаһанай удаа, минии аба Николай Мохорович энэл янзаар гэмнүүлээд, ами наһантаяа хахасаһан юм. Эдэмнай арадайнгаа хуби заяан тухай бододог үнэншэ па­триодууд байгаа ха юм.

Хоёрдохёор гэбэл, манай хон­гоодор угай орсогортоной аймаг хэр урданһаа хэшэгтэй баян, ута наһа наһалдаг зон гэлсэдэг. Үбгэн абам, Мохоор Дахалаев, Владимир Ленинһээ 3 аха һэн, 90 наһа һайса аладлажа, бурхандаа мордоһон. Орловско үүлтэрэй мал ажахыдаа үсхэбэрилжэ суурхаһан, мүрысөөндэ ходо түрүү һуури эзэлдэг түрүү үзэл бодолтой хүн байгаа. Абын дүү Дани­ила Эсэгын дайниие ото һэтэ ябажа гараа. 95 наһа наһалһан. Дүү Лизам мүнөө 90 хүрөө. Түрэлэйм Надежда Ермолаевна 95 наһа абаа. Гэхэһээ эхилээд, бэшэшье түрэл гарални иимэ бүхэ бэхинүүд юм. Наһанайм нүхэр Томила Бажеевна Аляатын ба­саган, түүхын багша мэргэжэлтэй, удангүй 90 хүрэхэнь, - гээд, Алек­сандр Николаевич наһанайнгаа нүхэр тээшэ угаа илдамаар шэртэхэ юм.

Наһаараа багшалһан Томила Ба­жеевна госпитальдо һэргылэмжын эмнэлгэдэ орохо гэжэ түхеэржэ байба. Хонгоодорнуудай (хонгира­дуудай) басагадай һайхануудынь туяатаһан сагаан шарайтай гээд “Монголой нюуса тобшо” соо бэшэг­дээ һэм шуу. Томила Бажеевна эгээл иимэ шарайтай, хүндэмүүшэ илдам зантайл даа.

- Александр Николаевич буряад үреэл, дуугаа бэшэжэ һуухадаа, угаа хүхюутэй болошодог. Шог дуу дуу­лаад, үшөө намаяа аляалаад абадаг. Үнинэй юм энэ шуналынь, оньһон мэргэн үгэнүүдые, үреэлнүүдые су­глуулха гээшэнь. Хурим түрэдэ ехэ дуратай ябадаг һэн. Худын түрүү ходо болохо. Буряадай олон лэ айма­гуудта хадаг табилсажа хүрэһэн бай­ха, - гэжэ Томила Бажеевна тододхон хөөрэнэ.

- Һонирхолтой дуу, үгүүлэл дуулаһан, бариһанаа залууһаа дэбтэр соо бэшэдэг байһан хүм. Хүтэлигтэ буряад хэлэнэй курснууд болохо, заатагүй ошохоб, диктант ганса “5” дээрэ бэшэдэг һэм. “Вос­ток” хэлэ ямар бэрхээр мэдэнэш гээд нүхэдни намаяа хүхеэхэ. Хоца Намсараев, Бата Базарон, Цэдэн Галсанов, Данри Хилтухин – эдэнэй номуудыень яһала уншааб. Олон ондоогоор гүйсэдхэгдэдэг Гэсэрэй үльгэрнүүдтэ амин голоо һэм, - гээд, сэдьхэлээ дэлгээхэдэнь, угаа таатай бэлэй.

Тувагай үндэр наһан

1957 ондо А.Н.Дахалаев хүршэ Тувагай Эрзинскэ аймагта багшал­хаар эльгээгдэһэн юм. Аймагай эр­дэм һуралсалай таһагые даагшаар хүдэлөө. Ехэл һайханаар тэрэ сагаа дурсана. Эрхүү можын, Буряадай һуурин тосхонуудай, түүхэтэ газар­нуудай, уһа голнуудай, уула хада­нуудай нэрэнүүдэй удха, тэдэнэй хаанаһаа бии болоһоорнь анханай һонирходог һэн тула Тувада хизаар нютагаа шэнжэлгын энэ хүдэлмэреэ үргэлжэлүүлһэн юм.

Тува хэлэндэ буряад хэлэнтэй адлихан олон үгэнүүд дайралдаха, тэрээгээрээ олзуурхаха даа, хуу бэ­шэжэ абаха. Эрдэмтэн болоогүйм халагламаар гээд досоогоо бодохо. Ниитын ажабайдалһаа нэгэтэшье холо ябаагүй. Нэгдэдэ хүдэлжэ бай­хадаа, партийна эхин эмхиин секре­таряар 11 дахин, Тувада 10 дахин һунгагдаһан байха юм.

- Эрзинскэ аймаг гээшэ Монгол­доо дүтэ хүршэ, монголшууд тэндэ олон, мүн Монголдо тувинцууд олон, ошон-ерэн байдаг, һонин газар һэн. Али алин хэлэн дээрээ хөөрэлдэхэ. Сула уула хада – гоё гээшэнь. Мотоциклаар ябажа, һурагшадайнгаа гэртэхиндэ хүрэгшэ һэм. Зониинь өөһэдынгөө хэлэ заншалай түлөө амияа үгэхөөр бэлэн – ехэл шанга­нууд. Манай буряадууд энэ талаараа тувинцуудта арайл хүрэхэгүйл даа гээд досоогоо голхорон бододог һэм.

Тувагай Верховно Соведэй Пре­зидиумэй аппарадта канцеляри­ин начальнигаар удаань хүдэлөөб. Мүнөө Ород Уласай оборонын ми­нистрээр хүдэлжэ байһан Сергей Шойгугай эсэгэ Кужугет Шойгу Тувагай Министрнүүдэй Сове­дэй Түрүүлэгшын нэгэдэхи орлог­шо ябаа. Тэрэ үедөө дарганарай һэлгэлдэхэдэ, республикые тол­гойлхо гүйсэд аргатай – тиимэ томо хэмжээнэй дарга бэлэй. Зон ехэл хүндэлдэг байһан юм. Тува хэлэн дээрэ шүлэгүүдые уншахаб, дуу дуула­хаб, түүхэһээнь баримтануудые дурдахаб, юрэдөөл тэдэнтэй нэгэ амин болодог һэм, - гээд, үндэр наһатан нэгэ хэды бодомжолһоной удаа саа­шань иигэжэ үргэлжэлүүлнэ:

- Гэхэһээ гадна Тува гээшэмнай СССР-эй бүридэлдэ орой, бүри 1944 ондо ороһон тула гүрэнэй зүгһөө хэ­шэг ямбада яһала хүртэдэг, москов­ско хангалгатай гээд зон соо хэлсэ­дэг бэлэй. Үнэхөөрөө, эд бараан, эдеэ хоолой зүйл тэрэ үедэ дутамаггүй байгаа. Бидэ гэр бүлөөрөө 22 жэл тэндэ ажаһуугаабди, мүнөөшье һурагшадни, нүхэдни намаяа мартаагүй, мэндэ мэдээем мэдэлсэжэл байдаг. Тувагай республикын габья­ата багша нэрэ зэргэдэ хүртэһэмби, ниислэл хото Кызылдэ Хүндэлэлэй самбарта дүрэ зурагни үлгөөтэй байхадань, омогорхогшо һэм. Дэл­хэй дээрэ хаанашье ябахадаа, зоной заншалые хүндэлөө һаа, тэдэндэ хүндэлүүлжэ ябахаш гэжэ тон зүб хэлсэдэг лэ, - гээд, ветеран сэнтэй тобшололоо хэнэ.

Буряадаа бусажа ерээд, пенсидэ гаратараа А.Н.Дахалаев Ивалгын районогой инспекторээр хүдэлөө. «Шэн габьяата ажалай түлөө», «Ажа­лай ветеран» медальнууд, бусад олон шагналнууд үбсүүень шэмэглэдэг. Пенсидэ гараһаарнь 42 жэл үнгэрбэ.

Хүүгэдэйнгээ халуун анхарал соо

Алайрай болдоотон, һабайтан, хүтеосхо, хандайтан, орсогортон һалаа соо аляа жэгтэй, уршагта яба­далаараашье илгардаг зон дайрал­дадаг байһан ааб даа. Тэрэ тоодо Да­халаевтанай элинсэг - үбгэн абынь үбгэн аба Бадлаае дурдамаар. Бадлаа нүхэртэйгөө Петроградай монет­нэ дворһоо нэгэ хүниие хүлһэлөөд, мүнгэ хэбтэ сохин хэхэ хэрэг үүсхэһэн ха. Хуулитай зүришэжэ, зэмээ амсаһан ааб даа. Гэбэшье тэрэ арадай аман үгын дээжэ, хэдэн зуун дуунуудые сээжэ мэдэдэг, дууладаг, гайхалтай хүн байһан. Бадлаагай дуулахада, баран дуугай болоод шаг­надаг байгаа. Шуһаар дамжаһан энэ шуналынь хэдэн үеһөө Александр Дахалаевта ороһон байгаа гээшэ гү?

Дахалаевтанай үринэр угаа да­хан, шударгы бэрхэнүүд. Хүбүүн Анатолий МВД-гэй подполковник ябаһан, гурбан үхибүүтэй: Ирина, Ольга, Саша. Булта гэр бүлөөрөө Москвада ажаһуудаг, Иринань На­мсарай, Валя, Тимур, Катя аша зэ­энэртэй. Александр Николаеви­чай басаган Люба Алена, Андрей хүүгэдтэй. 99 хүрэһэн абаяа, үбгэн абаяа, 90 наһатай хүгшэн эжыгээ эдэнэр халуун анхаралаар хүреэлдэг, хүгшэд үндэр наһанай хэм соо, нэ­гэшье ядалдангүй, хүндэ ямба соо ажаһууна.

Түгэсхэлдэнь арадай аман үгэ суглуулагша Александр Нико­лаевичай суглуулбариһаа хэдэн бадаг дурдахадаа, Дахалаевта­най бүлэ үбгэн эсэгын суглуулһан үреэлнүүдэй элшэ гэрэлһээ эршэ хүсэ абан ажаһууг лэ, буурал баабайн гэр соо буряад дууну­уд зэдэлһээр байг лэ гэжэ үнэн зүрхэнһөө хүсэел даа.

***

Һайнтай нүхэрлэбэл, һарын гэрэл,

Муутай нүхэрлэбэл, могойн хоро.

***

Үнэншэ бол, дэлгэрхын үндэһэн,

Худалша бол, хооһорхын үндэһэн.

***

Зэмэлхэ үгын элинь һайн,

Магтаалай үгын далдань һайн.

***

Ажагладаг хүнэй нюдэн хурса,

Ажалша хүнэй булшан шанга.

***

Хүлһэеэ гаргангүй олоһон юумэн

Хүнэй зөөри болохогүй.

***

Наранһаа хурса гэрэлтэй юумэн үгы,

Наһанһаа һайхан үнэтэй юумэн үгы.

***

Талаар тариһан таряамнай

Ташалан баяар ургаг даа,

Тоти һайхан бэетнай

Тэгшэ зангаар ябаг даа.

Зуданди тариһан таряамнай

Заяаша баяар ургаг даа.

Зудагар һайхан бэетнай

Залуухан шэнгеэр ябаг даа.

***

Орхингүй хаража байха

Огторгойн бурха һайшаанам,

Орхингүй үргэжэ байха

Эжы, абаяа һайшаанам.

Гэндэнгүй хаража байха

Гэгээн бурха һайшаанам,

Гэшхүүлэнгүй үргэжэ байха

Баабай, иибиигээ һайшаанам.

***

Ухаан мэдээн хоёршни

Уһан далайн гүнзэгы мэтэ,

Уян сэбэр хоёршни

Уула хадын үндэр мэтэ.

Һанаан шэбшэл хоёршни

Байгал далайн гүнзэгы мэтэ,

Бэхи шадал хоёршни

Һарьдагай толгойн үндэр мэтэ.

***

Зуун хүнэй түрүү боложо,

Зулын гэрэл шэнги мандажа һуугты.

***

Хүүхэд, хүбүүдтнай

һарбайһан газартаа

Алта адхажа ябаг,

Тонгойһон газартаа

Торго үмдөөд ябаг.

***

Басагад, хүбүүдээрээ алдаршагты,

Залаа һайхан үринүүдээрээ

Заяажагты!

***

Жаргалтнай жаран һолонгоор татаг,

Байдалтнай баян дэлгэр болог. 

Гэр бүлын альбомһоо гэрэл зураг абтаба