​​Дууша сэдьхэлтэй уран дархан

Урашуулаар суурхадаг урданай гуламта – Захаамин Хангайн Нурта нютагай хүбүүн, арадай дархан, Бу­ряад Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, Рос­сиин юрэнхы һуралсалай хүндэтэ хүдэлмэрилэгшэ, уран шүлэгшэ Валерий Цыбиков “Зүүдэнэй орон “ гэжэ шэнэ номоо нара харуулба. “Буряад хэлэ Буряад Уласта сахин хүгжөөхэ” гэһэн Буряад Уласай Гүрэнэй програм­мын хэмжээндэ Буряад Уласай Соёлой яаманай мүнгэн сангай дэмжэлгээр энэ ном хэблэгдэһэн байна.

Номой түрүүшын нюур­та баян дэлгэр сэдьхэлтэй хүндэтэ уншагшадтаа хан­дажа, баяр хүргэнэ. “...үлгы һайхан тоонто нютагаа үргэжэ, үндылгэжэ табиһан аба, эжыгээ, үетэн нүхэдөө, морин эрдэниеэ магта­жа, буряад хэлэеэ үргэжэ, үзэсхэлэнтэ байгаалияа сэг­нэжэ ябахыетнай хүсөөд, бурханай тоогоор 108 дуу- гаа Тандаа бэлэг болгон баринаб” гээд автор бэшэ­нэ. Үнэхөөрөөшье, ном соо ороһон зохёолнуудынь гол түлэб аба эжын, түрэл нюта­гай магтаал-дуунууд, морин эрдэниие, хани нүхэдөө, инаг гансаяа магтан түүрээһэн дуунууд гээшэ.

Баабайнгаа түрэл нютаг­та, өөрынгөө тоонтодо, хүн боложо хүдэржэһэн газар дайдадаа “Баабайн орон”, “Үльгэрэй орон”, “Жаргалай орон”, “Зүүдэнэй орон” гэһэн дуунуудтаа соло дуудана.

...Үлгэн нютагайнгаа дайдые

Үндэрэй оройһоо шэртэнэм,

Үүлэдэй доохонуур оршоһон

Үльгэрэй орондол үзэгдэнэл.

Түрэл Нурта түшэгни

Түүхэтэ гарбалайм домоглол.

Нютагайм үндэр хадануудынь

Нюдэнэйм дулаахан шэмэглэл.

(“Үльгэрэй орон”)

Эжы, абаяа гайхалтай эн­хэржэ, “Бурхадни” гэжэ шүлэгөө зорюулна:

...Эрэ болохыем тэнжээһэн

Эбиимни Бурхан даа.

Баатар байхыем тэнжээһэн

Баабаймни Бурхан даа.

Арад зондоо, Буряадтаа

Ашатай, туһатай байхыемни

Анхаран, энхэрэн үндылгэһэн

Аба, эжымни Бурхан даа.

2002 ондо хэблэгдэһэн “Юһэн эрдэни” гэжэ ном сооһоо “Мүнхын аршаан” гэжэ ехэ удхатай шүлэгөө энэ шэнэ суглуулбаридаа хабсаргаһан байна. Буряа­дай, Зүүн Сибириин эгээн үндэр уула Мүнхэ-Сарьдагай (3491 м) орой дээрэ гара­ад, сэл хүхэ тэнгэриеэ, ноб ногоон дайдаяа һайхашаан, сэдьхэлээ хүдэлгэн, хайма­дан харахадаа, уран дархан, шүлэгшэ Валерий Цыби­ков “Мүнхын аршаан” гэжэ шүлэг зохёоһон байна. Энэ шүлэгһөө хэһэг уншаябди:

Үсэгэлдэр һүни би

Мүнхын аршаан олооб гэжэ зүүдэлээб.

Буурал сагаан эжытэеэ

Бараалхажа байнаб гэжэ зүүдэлээб.

Юртэмсын хүнэй наһые

Утадхажа байнаб гэжэ зүүдэлээб.

Энэ мүнхын аршаан

Тандаа мүнөө бэлэглэһүү.

“А” үзэг танюулһан баг­шатаяа энэ мүнхын арша­ан арюудхажа, наһанайнгаа хани нүхэртэй, аша, зээ, хүбүүд, басагадтаяа хүртэжэ байнаб гэжэ зүүдэлнэ. Эхэ буряад хэлэмнай, хүнэй инаг дуран мүнхын аршаан гээшэ, энэ аршаан бүхы арад зондоо бэлэглэнэб гэжэ поэт түүрээнэ. Мүнхэ-Сарьдагай нангин орьёл дээрэ мүнхын аршаанһаа амсажа, нан­гин удхатай мүрнүүдые мүндэлүүлһэниинь удха­тайл даа. “Ямар һайхан, гай­хамшаг үзэсхэлэн нютаг­тайбибди, үльгэр домогой, бурханай орон Диваажин иимэл байгаа ёһотой гээд һанахаар”, - гэжэ Валерий Цыбиков нэгэ үгүүлэл соогоо тодорхойлһон юм.

Хүхэ хадаар нэмжыһэн үндэршье, хотогоршье дай­даар аласай холые дабаха булад туруута хүлэгүүд бу­ряад-монгол арадта, баатар­нуудай нютагта хэр угһаа байһан.

Һарын зайтай газарые

Һүни үдэрөөр эбхэхэ

Шэдитэ ехэ ардагууд

Арадай адуунда тэнжээд,

Алишье сэрэгшын дуранда

Заатагүй таараха

Дайшалхы замай хани,

Эрын аюулта наһанда

Этигэлтэ нүхэр,

Эрьеһэн газарта олдомоор,

- гэжэ хонгоодор угай уран гуурһатан, габьяата эмшэн-хирург Аралжин Пру­шенов “Угай түүхын замаар” гэжэ поэмэ соогоо бэшээ һэн. Валерий Цыбиков ехэ олон дуун соогоо морин эрдэниин соло дуудаа. «Үргэнэ бииз» гэжэ дуун соонь үнэхөөрөө намтар аад, шэрхи сула бэе­тэй, бүхы дэлхэйе доһолгон хатарһан гайхамшаг мон­гол морин зураглагдаа гэжэ һанахаар:

...Намтарайм дүрбэн хүлые

Намжаахан дэлхэй үргэнэ бииз.

Нэгэл наһанайм жаргалые

Нютагайм буян үргэнэ бииз.

Урда үе сагта буряад хүбүүд бурхан багшын ном шудалхаяа Монгол, Түбэд, Энэдхэг орондо ошодог, хо­лын газараар аяншалжа, хүшэр хүндые дабажа га­радаг байгаа. “Хүндэл бай­на” гэжэ нэрэтэй дуун эгэ­эл иимэ аян замда ябаһан хүбүүнэй дуун гээд һанахаар байна. Харгын хани мори­нииншье баһал эзэнтэйгээ адли түрэл газар дайдаяа һанана гээд ехэ хадуугдама һайханаар зураглагданхай:

Буусаяа һанаһан мориндо

Боожо, жолоонь хүндэл байна.

Баабайгаа һанаһан бэедэ

Бусадай нютаг хүндэл байна.

...Эжэлээ һанаһан мориндо

Эмээл, хазаар хүндэл байна.

Эбиигээ һанаһан бэедэ

Энэдхэг нютаг хүндэл байна.

Морин эрдэни гэжэ юрэл хэлэгдэдэггүй байһые гэр­шэлэн, автор хүнэй хуби за­яанай шухала үйлэ хэрэгые, амин шухала удхатай ши­идхэбэри абаһан ушарыень унажа ябаһан моринтойнь холбожо харуулна:

...Буурал халтараа унахам даа,

Бултанай хэрэгтэ зорюулхам даа.

Буруу ябадалаа хаяхам даа,

Буряад заншалаа сахихам даа.

...Унаган зээрдэеэ һургахам даа,

Уласай хэрэгтэ мордохом даа.

Уудаг архияа хаяхам даа,

Урданайнгаа заншал сахихам даа.

Энэ ном соо ороһон “Ба­саганай гуниг” гэжэ сэдь­хэл уяруулма гунигтай дуун Шэнэхээнэй поэт Наа Сэм­жэдэй “Эсэгын гуламтада багтадаггүй үхинэй заяан” гэжэ шүлэгые яаха аргагүй һануулба. Хадамда холо ошоһон үхинэй абынгаа ду­лаан гэрые һанажа, адхаржа байһан бороон доро нэбтэ нороод, һалхинда шэшэрһэн үнеэдээ бээрэнхэй гара­араа шобторжо һуухадаа, бороогой дуһалтай адли нёлбоһониин нюураарнь урдажа байһые эхэнэр поэт зураглаа һэн. В. Цыбиковэй уянгата героиня шубуундал адли жэгүүртэй болоод, баа- бай, эбиингээ алтан тоонто дээгүүр элихэл һэм гэжэ гу­ниглана:

...Бүргэд байхаа яагаабиб,

Байса дээгүүр ниидэхэл һэм.

Баатар байхаа яагаабиб,

Баабай, эбиидээ байхал һэм.

...Хүхы байхаа яагаабиб,

Хадынгаа дээгүүр ниидэхэл һэм.

Хүбүүн байхаа яагаабиб,

Баабай, эбиидээ байхал һэм.

Хуһан модоной магта­ал-дуунууд ехэ олон. 2015 ондо уран дархан В.Д. Цыби­ков “Буряад үнэндэ» үйһөөр бүтээлгын дарханай нюу­сануудтай уншагшадые та­нилсуулаа бэлэй. Тиихэдээ Эхэ дэлхэй дээрэ 108 янзын хуһан ургадаг гэжэ дуул­гаа һэн. 48 янзань Росси до­тор ургадаг, манай Буряад­та 6 янза тоологдодог гэжэ тодорхойлһон юм. Модоор, үйһөөр дархалха уран дарха­ниинь угаар дамжуулагдаһан байна. Даша Намсараевич абынгаа алтан һургаал за­абаряар урлалда дүйтэй бо­лоо һэн.

Модоор абдар, оронуу­дые, хуһанай үйһөөр элдэб янзын жэжэ зүйл урлахаһаа гадна, үйһэн дээрэ шэмэг зурагуудые һиилэн гарга­даг, хүүгэдые энэ урлалдаа һургадаг юм. Улаанбаатар хотодо шабинартайгаа хамта уран бүтээлнүүдээ харуулжа, дүй дүршэлөө хубаалдаһан байна. Монголой Чингис хаа­най медаляар шагнагдаһанаа үндэр дээрэ тооложо, ехэ зол гэжэ сэгнэжэ ябадаг.

Эрхим бэрхэ шабинарынь багшынгаа нэрэ, Буряад оро­ноо суурхуулна. Валерий Да­шеевич Цыбиковэй урлаһан 12 түйсэ Москвагай Поли­техническэ музейдэ хадага­ламжада абтаа һэн.

Дархан угаа залгамжалһан уран гартан, уран үгэтэй нүхэсэһэн уран дууша сэдьхэлтэй Валерий Дашеевичые шэнэ номоорнь амаршалаад, гүн зүрхэн- һөөнь үшөөл олон дээжэ мүрнүүдые мүндэлүүлжэ байхыень хүсэе!