​​Үлэгшэн нютагайм Сагаалганай найр

Сагаалган – манай һайндэр гээд мэдээжэ. Энэ һайндэрые нютаг бүхэндэ ондо ондоогоор, өөрын ёһо гуримаар сахидаг. Захааминай Үлэгшэн нютагһаа гарбалтай буга хатагин угай Цыпилма ОЧИРОВА Сагаал­ганаа хайшан гээд угтадаг бэ гэжэ хөөрэжэ үгэбэ. Цыпилма Бадма­цыреновна мүнөө Хоца Намсара­евай нэрэмжэтэ Буряад театрай гүйсэдхэхы захиралаар хүдэлнэ.

Шэнэ табаг бэлдэхэ ёһо

- Бидэнэй багада Сагаалган хадаа манай Үлэгшэндэ үргэн дэлисэтэйгээр, һонирхолтойгоор үнгэрдэг бай­гаа гэжэ һанагшаб. Мүнөө өөһэдөө эжы аба болоод байхадаа, олон та­нил нүхэдөөрөө хөөрэлдэхэдэм, бэшэ ондоо аймагуудаар манай­хи шэнги үргэнөөр Сагаалганаа үнгэргэдэггүй шэнги хэлсэдэг, зүгөөр тэмдэглэһэншье байжа болоо, би мэдэнэгүйб. Манай Совет үедэ хо­рюултайшье байжа болоо, тиибэ яа­башье хэнһээшье айнгүйгөөр бүтүү үдэр гунгарбаа сооһоо һахюуһаяа гаргажа, Бурханда дэлгэгдэхэдэнь, һүрөөтэй юумэн гэжэ ойлгодог бай­гаабди. Тиин Сагаалганаа угтахадаа, шэнэ табаг зохёожо, бурханда таби­даг байгаа. Тиихэдээ бидэндэ, бишы­хан хүүгэдтэ, тэрэ хуушан печени, шэхэр хубаажа үгэдэг бэлэй. Нэгэшье үхибүүн тэрэ шэхэр газарта хая­жа байгаагүй, хаташанхайшье һаань, булта амтархан эдидэг һэмди. Манай гэртэхинэй гунгарбаа соо хадагалаа­тай үрил байгша һэн. Үрил элдэб ян­зын: сагаан, улаан, хүрин-улаан бай­даг. Манайда олон боложо түрэдэг хүрин-улаан үрилынь байдаг һэн. Табигдаһан үрилынь жэл болоод, дахин гаргахадань, тэрэнь олон лэ болошоод байха. Тэрэ үрилөө нэгэ нэгээр тараажа, баһа эдюулдэг һэн. Тиигэжэ нүгөө жэл болотор нэгэ хэ­дые үлөөгөөд, дахин гунгарбаа со­огоо табидаг юм. Тэрэ ёһо мүнөөшье болотор сахигдадаг. Мүнөө ойлгохо­дом, энэ үрил манай түрэлэй Ивал­гын дасанай унзад лама Бальчин Очиров үгэһэн байгаа.

Бүтүү үдэр

Бүтүү үдэр нэгэшье хүн айлаар, үйлсөөр зайнгүйгөөр, бурханайнгаа урда сагаан табаг эдеэгээ, нэрэтэй мяхаяа (дала, 3-4 хабирга) шана­жа табидаг бэлэй. Бурханай урда табигдаһан мяхан долоон хоногой туршада байха ёһотой. Нэрэтэ мя­хан ганса бурханай урда бэшэ, мүн шэрээдэшье томо гэгшын сэмгэтэй мяхан табигдадаг юм. Энэ нэрэтэ мя­хаяа эртэ намарһаа эхилээд үүсэеэ хэхэдээ, аминдань Сагаалганайнгаа һайндэртэ гээд зорюута хадагалдаг һэн.

Золгохо ёһо

Сагаалганай үдэр эжы абамнай үглөөгүүр эртэ бидэнээ һэрюулхэ. Тиихэдэнь хүгшэн үбгөө эжыгээ (хүгшэн аба эжыгээ) ошожо золго­дог байгаабди. Хүүгэд олон дээрэһээ мүрысөөн шэнги хэнһээшье урид ошожо золгохо гэжэ оролдодог бэ­лэйбди. Бидэнэй ошоходо, хүгшэн үбгөө, эжымнай үүр сүүрээр бодоһонууд, газаагаа галаа түлижэ һан бадарааһан, һүнэйнгөө, сайн­гаа, сагаан табаг эдеэнэйнгээ дээ­жые үргэн дэлхэйнгээ бурхан сахюусадтаа үргэһэн хүлеэжэ байдаг һэн. Ошоходоо, тэрэ ууяжа, бадаржа байһан һан гурба тойроод, гэртэ оро­дог һэмди. Газааһаа гэртэ ороходоо, нэн түрүүн бурханда ошожо мүргэхэ ёһотойш. Тэрэнэй удаа хүгшэн үбгөө, хүгшэн эжыгээ золгодог һэмди. Гэртэ ороходоо, тон түрүүн бурханда ошо­жо мүргэхэ, гэнтэ эндүүржэ, “мэн­дээ” гээ һаа, хараалгуулхаш, “юундэ бурханайнгаа урда мүргөөгүй аад, бидэнтэй мэндэшэлсэбэд” гэдэг һэн. Бурханһаа урид мэндэшэлсэжэ болохогүй һэн.

Золгоходоо эжы абамнай ехэнхи ушарта гэртэхинээ саарһан мүнгөөр золгодог байгаа. Мүнөө харахадаш, дэлгүүртэ бүхы юумэн элбэг байдаг болоһон дээрэһээ элдэб бэлэгүүдые баридаг болонхой. Тэрэ үедэ ганса мүнгөөр золгодог байгаа. Тиихэдээ гербээрнь дээшэнь харуулжа баря­ад лэ, хоёр гарыень тохоногһоонь дүнгэжэ, “Мэндэ амар!” гэдэг һэмди. Урдаһаамнай бидэндэ гоё һайхан үреэл хэлэхэ, тэрэ үреэлээ хэлэ­жэ дүүргэтэрнь байхаш, тогтоожо абахаш, теэд бидэ, хүүгэдтэ, шэхэр, мүнгэ үгэхэдэнь лэ, хүхюутэйнүүд байгаа аабзабди.

Үбгөө, эжыгээ золгожо дүүрэхэдээ, абынгаа дүү хүбүүндэ - аб­гындаа ошодог байгаабди. Абамнай бидэнтэй ошодоггүй һэн. Юуб гэ­бэл, айлай ехэ аха дээрэһээ гэртээ дүүнэрээ хүлеэжэ үлэдэг бэлэй.

Эндэ манай Үлэгшэндэ үшөө нэгэ заншал байха. Нютагнай сэлеэн боложо, 10-15 үрхэтэ айлаар хуу ху­баагданхай һэн тула, Сагаалганай түрүүшын үдэр нэгэ сэлеэнэй хүн нүгөө сэлеэн ошожо сагаалха ёһогүй, тэрэл өөрынгөө сэлеэн соогоо сага­алха ёһотой. Тиихэдээ энэ гурима­ар хадаа, жэшээнь, сэлеэнэй нэгэ айлайхи мүнөө жэл энэл өөрынгөө сэлеэнэйхидые томошуулһаа эхи­лээд, хүүгэд хүрэтэр бултаниие са­гаалуулдаг, харин удаадахи жэлынь һубарижа, нүгөө хүршынхинь угтаха гэһэншүү. Хэршье дүтын түрэлэйш һаа, сэлеэнһээ сэлеэндэ ябадаггүй юм. Харин хоёрдохи үдэрһөө нүгөө үйлсэ руу ябаха эрхэтэй болодог бай­гаа.

Сагаалгамнай ехэ гэгшын найр ха юм. Жэшээнь, энэ һайндэр март һарада, дулаанай сагта тудабал, хүүгэд бидэ газаа гаража, ородой лапта наададаг байгаабди. Тэрэ үедэ наһатайшуул олон байгаа гэжэ һананаб. Ехэ гоёор урданайнгаа дуу дуулалдадаг һэн.

Жолоогүйгөөр архи баридаггүй

Эндэ үшөө нэгэ гурим хэлэлтэй. Гэртэхиндэмнай хара архи табаг дээрэ табяад, урдань жолоо табил­саад үгэдэг һэн. Жолоо гээшэ хадаа саарһан, үгы гэбэл, түмэр мүнгэ табилсадаг. Жолоогүйгөөр архи баридаггүй бшуу. Нэгэ иимэ ушар болоһыень һананаб. Нэгэ хүндэ жолоогүй архи аягалжа барихадань, тэрэнь сухалаа хүрөөд, “жолоогүй архи барибаш” гээд гаража ошоо һэн. Тиимэһээ манай гуримаар заал һаа жолоотойгоор архи бари­даг юм. Ехэнхи ушарта Сагаалганай һайндэртэ ба хүндэтэй, холоһоо ерэһэн айлшанда, түрэ хуримда энэ гурим баримталдаг юм.

Хии мориёо хиидхүүлхэ

Хоёрдохи үдэрынь булта хии мо­риёо хиидхэдэг һэмди. Хии мориёо үлгэхэ, хиидхэхэ зүгүүд гаргаатай дээрэһээ, булта өөр өөрынгөө зүгтэ ошожо, хии мориёо хиидхүүлдэг бэлэйбди. Ехэнхидээ томо хада уу­лануудтай Үндэр баабай, Сагаан таабай гэһэн газарнуудтаа ошожо хиидхүүлдэгбди.

Гоё гэгшын найр наадан һарын туршада хаа-хаанагүй зугаатайгаар, хүхюутэйгээр үнгэрдэг ха юм. Ма­найшье нютагта үндэр хэмжээндэ энэ һайндэрөө үнгэргэхэ гэжэ орол­додог.

Иимэл даа, Үлэгшэн нютагай ёһо заншалнууд.

- Танай нютагай ёһо заншал мэдэхэ болобобди. Тан­да һайниие хүргэжэ, гарахаяа байһан Гахай жэлдэ бүхы һанаһан хэрэгүүдтнай амжалтатай бүтэжэ байхань болтогой.

- Үреэлээр болог.