​​Малгайн орой дээрэ ялалзадаг дэнзэ

Дээдэ талын абдарта

Дэнхэн сагаан дэнзэ байха,

Дэнхэн сагаан дэнзым

Дээдэ ахадам баряарай.

(“Хууяа шэлэ” гэжэ буряад арадай дуунһаа)

Гоёлойнгоо хубсаһа үмдэһэн буряадууд, илан­гаяа Хориин 11 эсэгын түлөөлэгшэд малгайнгаа орой дээрэ шүрэ, һубадаар гоёогдоһон багахан түмэр бүхэлөөд ябадаг. Энэнь дэнзэ гээшэ. Мүнөө сагта имагтал гоёл шэмэг боло­од байһан энэ зүйл тухай Монгол Уласай угсаатан шу­далагша, Хориин 11 эсэгын hуури бодонгууд омогой Лубсанай Оюунсэсэг бэшэбэ.

Дэнзэ гээшэ элдэб хээ, угалза һиилэжэ хэһэн мүнгэн гоёл, малгайн оройн шэмэг. Заримдаа тэрэниие жэншэ гэдэг. Энэ хадаа үни урданhаа хойшо буряадууд­та байhан. Эшэгы туургата зон эхин түрүүшээр малгай дээрээ обогорхон тэбэг хэ­дэг байhан hаа, hүүлдэ тэ­бэг дээрээ сомпи хададаг болоһон. Удаань дэнзэ бии боложо, тэрэнээ угаа гоёо­дог, эрдэниин шулуун шүрэ шэгэдхэжэ шэмэдэг болоһон юм.

Ойрад болон халха-мон­голшууд малгайдаа дэнзэ (жэншэ) бэшэ, торго хургы­гаар зангидаhан сомпи хада­даг байhан.

Нүүдэлшэдэй үнэтэ со­ёлой нэгэ хэлтэрхэй болохо дэнзые мүнөө монгол угса­атан соо буряад лэ зон хэ­рэглэжэ, тэрээнээ үндэртэ үргэн абажа ябаhаар.

Дэнзэ хадаа урдань эзэнэйнгээ зэргэ, хэргэм элирхэйлһэн тэмдэг бай­гаа. Мүн тэрэниие заабол мүнгөөр бэшэ, алтааршье хэдэг байһан юм.

Жэшээлхэдэ, 1822 оной “Буса түрэлтэнэй захиргаа­най дүримэй” ёһоор:

* Ахалагша тайшаа – шүрөөршэгэдхэмэл алтан дэн­зэ;

* Тайшаагай туһалагша – шүрөөр шэгэдхэмэл мүнгэн дэнзэ;

* Степной Дүүмын за­седательнууд, Буса түрэлтэнэй управын гулваанар, шүүлингэнүүд – хас шулуу гаар шэгэдхэмэл мүнгэн дэнзэ;

* Степной Дүүмын һунгамал зайһанууд, заһуулнууд, бэшээшэд – дун сагаан дунгараар шэгэдхэ­мэл мүнгэн дэнзэ хададаг байһан гэжэ П.Т. Хаптаев то­дорхойлжо бэшэһэн байдаг.

Юрын зон малгайн­гаа дэнзэ үнэтэ шулуугаар гоёодоггүй, дээрэнь миин лэ ута голтой бүмбэрсэг хэ­дэг байгаа. Энэнь саашадаа тэрэ хүнэй ниигэмдэ эзэл­жэ байһан һуури, албан ту­шаал хубилжа болохо гэһэн удхатай. Тиигэбэл үнөөхи бүмбэрсэгэйнь голдо тусхай гоёолтонууд һуулгагдадаг байгаа. “Заримдаа мал­гайн оройн дэнзын орондо бүдөөр бүригдэһэн хуша модоной монсог гү, али тус­хай аргаар зангидагдаһан “үлзы” тэмдэг хадагдадаг байгаа”, - гээд, эрдэмтэн Ба­буева В.Д. бэшэнэ.

Баян буряадууд мал­гайнгаа дэнзэ алташа, мүнгэшэ дархашуулда за­хижа хүүлэдэг байһан. Үндэрынь 3-һаа 7,5 санти­метр, һууриинь түхэреэн 5-һаа 5,5 сантимер хүрэдэг байгаа. Монгол угсаатан зон элдэб зүйлэй хээ, угалза дэн­зэдээ hиилэжэ, ура удхалдаг байһан юм.

Эрэшүүл амитан хээгэй түрэлдэ багтаха луу, эбэр угалзаар дэнзэеэ шэмэглэхэ­дээ, hүр hүлдэ, хүсэ шадалай бэлиг тэмдэг гэжэ тоолодог бэлэй.

Харин эхэнэрнүүдэй дэнзэдэ ургамалай хээ­гэй түрэлдэ багтаха сэсэг, набшаhан хээ һиилэгдэжэ, сэбэр аригуун байхын, мүнхэдэ сэсэглэн манда­жа байхын болоод, үеын үедэ үнгэ үзэмжэтэй, нюдэ баясхаhан, сэдьхэл бадарааhан шэнжэтэй бай­хые бэлигдэдэг байгаа.

Урданай бөөнэрэй май­хабшынь орой дээрэхи дэн­зын гол нэгэ төө хирын утатай байhан байна. Энэнь хадаа газар, огторгойн хоо­рондо онгод тэнгэриин ха­рилсаа тогтоохо “антеннэ” болодог байhан гэжэ ойлго­хоор.

Халха монголшуудшье малгайнгаа оройдо алтан шарамал дэнзэ хэдэг байгаа гэжэ дурдагдадаг.

XV-XVII зуун жэлнүүдтэ Монголой хаад, ноёд орой­доо дэнзэтэй набтар, бүмбэгэр оройтой малгай үмдэдэг болоһон. Манжа Чин Уласай үедэ (XVII-XX зуун жэлнүүд) гү, али 1691 ондо Долоо-Нуурта болоhон шуулган дээрэ Энхэ-Амга­лан хаанай гаргаhан зарли­гаар, Халхын “жонон”, “ноён” солонуудай орондо “ван”, “бэйлэ”, “бэйсэ”, “гүн тайжа” гэхэ мэтээр хушуунай засаг баригшадай тушаалнуудай тогтоогдоходо, тэдэнь тус тустаа ондо ондоо дэнзэтэй малгайнуудые үмдэдэг бо­лоо.

Буряад-монголшууд ха­хинаг улаан шүрые эрхимдэ үзэжэ, үлүүсэ хэрэглэдэг hаа, ойрад болоод халха-монгол­шууд элдэб торго хургыгаар зангидаһан, мүн шүрэшье гоёмсуу сомпи хададаг байhан. Манжын үеhөө эхил­жэ, халха-монголшууд улам­жалалта сомпиёо үргэнөөр хэрэглэхын хажуугаар, түрэ ёhололойнгоо хубсаhа үмдэхэдөө, малгайнгаа жэн­шэдэ шүрэ, һубад, оюу, но­мин эрдэниин шулуунуудые һуулгажа, хэргэм, зиндаагаа элирхэйлдэг болоhон байна.

Мүнөө сагта зэргэ дэб үгы боложо, буряад хүн бүхэн өөрын дура hонирхолоор элдэб янзаар хээлэһэн, ула­ан шүрэ, эрдэниин шулуу шэгэдхэhэн дэнзэтэй мал­гайнуудые уламжалалта ёhоороо үмдэнэ. Дэнзэм­най хэргэм, зэргэ харуулһан бэшэ, имагтал гоёл шэмэгэй үүргэ гүйсэдхэнэ.