​​«Үншэн сагаан ботогон»

Үншэн ботогоной дүрэ наадагша Ангараг Чагдуров

Хоца Намсараевай нэ­рэмжэтэ Буряад дра­мын театр буряад арадай үльгэр домог дээрэ үндэһэлэн, “Үншэн сагаан ботогон” гэһэн зүжэг табиба.

Мүнөө, буряад хэлэн ба арадай аман зохёолой мар­тагдажа байһан үедэ, дун­да болон залуу наһанай зон “Үншэн сагаан ботогон” гэжэ үльгэр мэдэхэшьегүй бай­жа магад. Уртын дуунуудай һэргээгдэжэ, дамжуулагда­жа байһанай ашаар “Үншэн сагаан ботогон” гэжэ урда­най дуун олондо мэдээжэ бо­лонхой. Тиимэһээ тус зүжэг энэл дуугаар табигдаа гэжэ һанахаар. Гэбэшье манай үеын болон аха зон иимэ нэ­рэтэй сэдьхэл хүмэрюулмэ үльгэр домог уншаһан байха.

Агын аман зохёолой дээжэһээ абтаа

Энэ үльгэр үнгэрһэн зуун жэлэй 60-аад онуудта Пурбо Балданжапов Онон аймагай Галсан Тыхеевһээ бэшэжэ абаһан түүхэтэй. Энэ ба бу­сад үльгэрнүүд “Агын аман зохёолой дээжэһээ” гэжэ ном боложо хэблэгдэһэн юм. Тэ­рэниие Саян Жамбаловай ун­шахадань, “Үншэн сагаан бо­тогон” гэжэ үльгэр тон ехээр сэдьхэлдэнь хадуугдаһан байгаа.

- 1990-ээд онуудта энэ үльгэр уншаад, ород хэлэндэ оршуулһамби. Тэрээгээрни Сойжин ехэ һонирхожо, хоёр жэлэй саана Красноярск хо­тодо эмхидхэгдэһэн найру­улагшадай һуралсалай үедэ табижа туршаһан юм. Харин мүнөө энэ үльгэрые Буряад театртаа табибабди, - гэжэ Саян Жамбалов хөөрэнэ.

Саян Цыдыпович Буря­ад зүжэгэй театрай уран һайханай талые даагшаар хүдэлжэ эхилхэдээ, хайшан гэжэ үльгэр домогуудые мүнөө үеын тайзан дээрэ тааруулан найруулхаб гэжэ бодомжолһон байгаа.

- Үльгэр - манай арадай агууехэ баялиг. Гэхэ зуу­ра зүжэгэй театрта хүсэд таарадаггүй. Хайшан гэжэ энэ гүн ехэ баялигаа арад зондоо һануулхаб, һэргээхэб, залуушуулда һургаал болгон дамжуулхаб гэһэн зорилго­той ажал хээбди. Мүнөө саг­та үльгэрые хуушан маягаар найруулжа болохогүй, залуушуулай нюдөөр хаража та­биха хэрэгтэй. Минии үшөө залуу артист ябахада, манай тайзан дээрэ “Гэсэр” эпос та­бигдаа һэн. Харин мүнөө ти­игээд табибал, һонирхолтой бэшэ хаш, мүн оршон үеын зоной һанал бодолһоо, ажабайдалһаа энэ удхата үльгэр улам холодошохо бшуу, - гэжэ Саян Жамбалов тайлбарилба.

Хуушараа бэшэ, оршон байдалда тааруу

Сойжин Жамбалова Бу­ряад драмын театрта за­луу үеын һэбшээ оруулжа ябаһан, шэнэ найдал түрүүлһэн хүн гэхэдэ, алдуу болохогүй. Найруулагша, уран зурааша, хатар табигша гээд залуу мэргэжэлтэдэй туршалганууд театрай тай­зан дээрэ табигдана ха юм даа. Залуу зоной бүтээлнүүд зохидшооһоншье, буруушааһаншье һанамжануудые та­таал бэзэ. Жэшээнь, хатарай маягаар найруулагдахадаа, драмын хүсэн һуладаһан шэнгеэр үзэгдэнэ. Гэхэ зуура, бэлигтэй артистнараймнай наадаха шадабари тайзан дээрэ боложо байһан үйлын удха дамжуулжал шадана.

- Мүнөөнэй залуушуул үльгэр хадаа ута унжагай, хуушарһан юумэ зурагла­на гэжэ һанадаг. Энэнь тон буруу. Би энэ үльгэртэй та­нилсахадаа, урданай булаг мэтэ энэ зохёол мүнөө сагай байдалай шиидхэхээр хүшэр асуудалнуудые тобойлгон гаргана гэжэ ойлгооб. Ерэ­жэ харыт даа, манай үльгэр, - гэжэ Сойжин Жамбалова уряална.

Үльгэрэй гол нюур - хай­ратай үншэн сагаан бото­гые залуу артист Ангараг Чагдуров наадана. Тэрэ Владивосток хотын соёлой дээдэ һургуули дүүргэһэн юм. Буряад театрта ажалда ороһоорнь, оройдоол хоёр һарын үнгэрбэшье, энэ гол дүрэ наадаба гээшэ.

- Үншэн ботогоной дүрэ минии сэдьхэлэй байдал дамжуулна. Энэ хайратай ботогые манай буряад арад­тай адлишааха байнаб. Эхэ хэлэеэ алдажархёод ябаһан бидэ эгээл иигэжэ төөрижэ, зүдэржэ, Эхэеэ бэдэржэ ябаһандал бэшэ гүбди, - гэжэ залуу зүжэгшэн һанамжална.

Эхын дүрэ наадагша Дарима Лубсанова

Арьяатанһаа шэрүүн сэдьхэлтэй хүн

Үнэхөөрөөшье, энэ үльгэр соо һаяхан лэ мүндэлһэн ботогые Эриг сагаан энгин Эхэһээнь һалгаана. Ширэг сагаан ботогон эхынгээ уу­раг һүмбэй амсаагүй, дулаа­хан хоншоорынь үнэсөөгүй байһандаа гуниг гашуудалда абтажа, Эхэеэ бэдэржэ гара­на. Багахан ботогоной бэрхэ­шээл дүүрэн харгы замдань һүрэг хара хирээнүүд, үлэн хооһон шононууд, аюул эгсэ долгинуудтай гүн ехэ далай дайралдана. Гэбэшье Эхэ байгаалиимнай, ан гүрөөлэй хүн түрэлтэнһөө нигүүлэсхы сэдьхэлтэй байһыень хару­улна. Яаһан хашартайгаар бархирһан, гэгэһэн ами­тамши гэжэ шэрүүнээр асу­убашье, үнэн байдалыень мэдэхэдээ, “Үншэн шамайе эдинхаар, өөрыгөө эдеэ һаа, дээрэ” гээд, аян замдань туһална. Харин баян ноён хоёр бэе бэедээ билдаганал­дажа, ямаршье һэшхэлэй хэлсээ баталһан юм, бү мэ­дэе. Баяниинь ноёндоо 100 сагаан тэмээ бэлэглэхэдээ, нэгэ тэмээнэй дутахада, һаял ботоголһон Энгин тэмээгээр тоогоо хүсэлдүүлнэ. Ядаһан зобоһон ботогондо туһалха хүн олдоногүй. Үлэнхэ шоно­шье абари зангаараа хомхой хобдог баян ноён хоёрһоо холо дээрэ байшана. Бото­гоной зоболон, Энгин тэмээ­нэй уйдхар гашуудал буряад арадай уянгата гунигтай ду­унай хүсөөр дамжуулагдана.

Үльгэр бүхэн һайн түгэсхэлтэй байдаг. Харин энэ үльгэр хүндэ ашаа шэ­рээд, дууһашагүй харгыгаар дугшажал ябаһан ботогон тухай түүрээнэ.

Үншэн сагаан ботогон Эхэтэеэ уулзажа, дахин хаха­саха баатай болоод, Эхынгээ “гэдэргээ эрьен бү хараарай” гэһэн захяа дүүргэнэгүй. Эрьен харахадань, хоёр хүлтэй “хүйрнүүд” - хүнүүд эхыень алажа бай­на. Һүүлшынгээ нулимса нюдэнһөө унагаан, ами наһантаяа хахасаһан эжынь бэеэ хүсөөгүй багахан ширэг сагаан ботогондонь ашаа­ень ашажа байхыень хаража үрдинэгүй. Иигэжэл “Үншэн сагаан ботогон” гэһэн уртын дуун соо бэшээтэй. Харин табигдаһан шэнэ зүжэг ямар түгэсхэлтэйб гэжэ өөһэдөө харахыетнай уряалнаб.

Үндэр Хангайн дабаанда

Үншэн сагаан ботогохон

Эжыгээ һанаад мэлмэрүүлнэ…

Эжыл – энгин тэмээниинь

Эрхэлүүлэн үнэсэнэгүй.

Дабхар дархи ашаагаа

Даажа ядан бүншэнэгүй.

Һүмбэр-Хангайн дабаан дээр

Һүүлшынхиеэ амилба.

Эзэн – манжын ташуур дор

Энгин тэмээн алдалба.

Арһан богсо ашааень

Абажа байхыень мэдэбэгүй.

Аабагархан ботогондонь

Ашажа байхынь харабагүй.

Үншэн сагаан ботогохон

Бүншэн бүншэн тэмтэрнэ.

Хоёр харахан нюдэнһөөнь

Ходол ходол мэлмэрнэ.

Энгэр ехэ дабаанай

Эгсэш гээшэнь тэнсэлгүй.

Эзэн хүнэй зан абаринь

Эридш гээшэнь тэнсэлгүй.

Зоболон ехэтэ дайдаяа

Зориболши даа, ботогохон.

Гасалан ехэтэ харгыдаа

Гарабалши даа, ботогохон.

Энгин эжын ашаанай

Хүндэш гээшэнь аргагүй.

Элһэн манхан замуудай

Уташ гээшэнь аргагүй.

Үншэн сагаан ботогохон

Бүншэн бүншэн хатарна.

Хаана холын хизаарта

Хадын дабаан матарна.

Үншэн сагаан ботогохон

Үнөөхил Хангайн дабаанда

Алтан амияа алдажа,

Алдалан унахань магадгүй.

Елена Агафоновагай гэрэл зурагууд