1667
Агуу Илалтын 74 жэлэй ойдо Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай үедэ Монгол гүрэн аяар 500 мянган толгой мори СССР гүрэндэ дамжуулаа. Хажуугаарнь юрын малшад 32 мянган хүлэг үгэһэн юм.
Агууехэ Чингис хаанай үеһөө эхилээд...
Хэр угһаа хойшо монгол угсаата арадуудай ажабайдалда морин эрдэни тон ехэ һуури эзэлдэг байһан гэжэ мэдээжэ: ажал хүдэлмэридэ, гэр бүлын ажамидаралда тон дүтын нүхэр, туһамаршан байгаа бшуу. Харин дайн дажарай үедэ дүүргэһэн үүргэнь бүришье сэгнэшэгүй, хэмжээгүй ехэ ааб даа.
Илангаяа Агууехэ Чингис хаанай үедэ морин хадаа дайшалхы сэрэгэй гол хүсэн болодог бэлэй. Хоногой туршада хэдэн зуугаад модоной зай гаталжа, дайсанай оройдоо хүлеэгээгүй байхадань, добтолон орошодог һэн ха. Монгол сэрэгшэд моринойнгоо гүйдэл дунда багаханаар шуһыень гаргаад, тэрээгээрнь ундаяа харяадаг байһан гэхэ. Ородууд монголшуудтай түрүүшынхиеэ дайлалдахадаа, тэдэниие аргагүй хүсэтэй шолмосууд гэжэ һанадаг байһан. Юуб гэхэдэ, монгол сэрэгшэд жадаяа эмээлэйнгээ дүрөөдэ тулгаад, гүйлгэжэ ябаһан моринойнгоо хүсөөр дайсанаа сүмэ хадхан, дээшэнь үргэжэрхидэг байгаа бшуу.
Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай эхиндэ сэрэгэй техникын олошорходо, морид хэрэггүй гэжэ тоологдодог болоһон. Мүн граждан дайнда моридойл хүсөөр илалта туйлаһан дүршэлтэй командирнууд хашалганда ороһон юм.
Дайнай эхиндэ Улаан сэрэгтэ 526,4 мянган толгой хүлэг тоологдодог һэн. Харин 1941 оной сентябриин 1-дэ тэдэнэй тоо 1 сая 324 мянганда хүрөө гэжэ түүхын дансанууд соо бэшээтэй. Юуб гэбэл, Зүүн Европын намагтай, харгы муутай газарнуудаар дайлалдахада, мориной тон хэрэгтэйе манай сэрэгшэд ойлгоһон. Морёор элдэб ашаа шэрэхэ зөөхын хажуугаар, мяхыень эдеэ хоолдо хэрэглэгшэ һааб даа.
Дайнай эхилхэдэ, Германиин сэрэг 1 саяһаа үлүү моридтой байһан юм. Харин СССР-эй сэрэгтэ тоонь нэгэ үедэ 1,9 сая хүрэдэг бэлэй. Теэд байлдаанууд соо морид олоор алуулдаг, үбһэ тэжээлэй хоморһоо боложо, туража үхэдэг байгаа. Тиин 1941 оной июнь һарада манай гүрэндэ бүхыдөө 17,5 сая толгой морин, тэрэ тоодо унагад, даагад тоологдодог байһан һаа, нэгэхэн лэ жэл соо аяар хахадынь алуулшаһан.
Тооень хүсэлдүүлхын тула нэгэ доро хэдэн зуугаад мянган мори хаанаһаа абахаб гэһэн асуудалай гарахада, Монгол орон сэгнэшэгүй ехэ туһа хүргөө. 1941 онһоо Баруун фронт руу монгол моридые шэрэһэн эшелонууд һубарилдадаг болоо.
Тэрэ сагта иимэ ехэ туһа үзүүлжэ шадаха гүрэн дүтэ нааша үгы бэлэй. Гансал Зүүн ба Урда Америкэнүүдтэ морид олон байгаашье һаа, асархань тон хэсүү, мүн сэнгыньшье үнэтэй һэн. Харин хүршэ Монгол орон үриингөө орондо һураггүй хямдаар моридоо үгэһэн гэжэ түүхэтэ дансанууд баримтална.
Монголой моридые фронт эльгээхэһээ урид Буряад орон руу туужа асардаг бэлэй. Манай буряад хүбүүд тэдэнииень эмээлдэ дадхаажа, үхэр буу, элдэб ашаа, шарга, тэргэ шэрэхэ болоторнь һургадаг байһан. Тухайлхада, энэ ажал ехэнхидээ үхибүүд лэ хэһэн байха.
Дайшалхы замаа монгол морёор гаталаа
Монгол морид шэрхи, хоолоо өөһэдөө бэдэрэн олохо, хүсэтэй, тэсэмгэйнүүд гэжэ сэрэгшэд хэлэдэг һэн. Дайнай ветеран, эрдэмэй доктор Улзы-Жаргал Шойбонович Дондуков бүхы дайшалхы замаа монгол морёор гаталһан юм. Тэрэ 1942 онһоо эхилээд, 1945 ондо Эльбэ мүрэн хүрэтэрөө, табан мори һэлгэһэн. Дүрбэниинь дайсанайһомондо дайрагдажа унаһан.
Суута эрдэмтэн морид тухайгаа дулааханаар дурсажа бэшэһэн байдаг. Нэгэтэ командирынь хүлэгэйнгөө ута дэлһэ тайража хаяхыень захирһан ха. Харин манай сэрэгшэ сээрлэжэ, захиралтыень дүүргээгүй. Һүүлдэ тэрэл морёороо Днепр мүрэниие гаталха үедэнь хажуудань боомбо тэһэржэ, сэрэгшэ ехэ долгиндо сохюулжа унашоо. Тиин үнөөхи тайрагдаагүй ута дэлһэндэнь нюураа шабхадуулхадаа, мэдээ ороод, тэрээнһээнь аһалдажа, бэеэ абарһан юм.
Улзы-Жаргал Шойбонович статья соогоо иигэжэ бэшэһэн: “Тэдэ моридой эзэд ямар һайхан, нигүүлэсхы сэдьхэлтэй, ямар шадамар бэрхэ, ажалша хүнүүд байгааб даа. Тэдээндэ мүнөөшье хүрэтэр монголоор “их баярлаа” гэжэ ябадагби...”.
Үнэхөөрөөшье, унажа ябаһан табан моридынь сэрэгшые үхэлтэ байлдаануудай дүлэн соогуур хэды дахин абаржа гараа. Польшын газар дээрэ үдхэн ой соо төөреэд ябахадань, хүлэгынь лэ зүгөө оложо, манайхинда абаашаһан гэдэг.
Дайнай үедэ Улаан сэрэгтэ ябаһан бүхы моридой табанай нэгэниинь Монголһоо асарагдаһан байгаа гэжэ тэмдэглэхэ хэрэгтэй.
Монгол ороной аша туһа сэгнэшэгүй
Агууехэ Илалта туйлахын тула Америкын Холбоото Штадуудай “ленд-лизын” хүсөөр хүргэһэн туһые мүнөө тон үндэрөөр сэгнэдэг. Тэрэньшье тэрэ. Түүхын баримтанууд тэрэнииень дууһан гэршэлдэг. Теэд Монгол ороной аша габьяа тухай үсөөн дурдагдадагынь халагламаар. Сэрэгтэ мори үгэхынгөө хажуугаар СССР гүрэнэй ажаһуугшадта хэдэн мянган тонно адуунай мяха эльгээгээ гээшэб! Тэрэ үедэ оройдоол 800 мянган хүтэй Монгол орон манай гүрэниие аяар 500 мянган тонно мяхаар хангаһан юм. Мүн тиихэдэ сэрэгшэдэймнай үмдэжэ ябаһан шинельнүүдэй табанай нэгэниинь хүршэ гүрэнһөө эльгээгдэһэн нооһоор оёгдоһон. Москва шадархи байлдаанда хабаадаһан ябаган сэрэгэй хэдэн дивизинүүд тэндэһээл эльгээгдэһэн хүдэһэн дэгэл, бээлэй, малгайнуудые үмдэжэ ябаһан.
Монгол орон манай гүрэнэй тон шахардуу байдалда ороод байхада, сэгнэшэгүй ехэ туһа хүргэһэн байна. Тиигэжэ Чингис хаанай һүүлээр 800-гаад жэлэй үнгэрһэн хойно монгол моридой түбэрөөн Европын дэбисхэрээр дахинаа дуулдажа, хүн түрэлтэниие хюдахаяа һанаһан хархис дайсадта шанга гэгшын харюу үгөө бэлэй.
«Минии Буряад» сэтгүүлһээ
tac.mn
