​​«Хүдөө ажахы хүгжөөхэ арга боломжо бии»

«Зүб, зүб! Хүдөөдэ ажал хэжэ байһан зониие урмашуулха, нэрэ хүндыень үргэхэ хэрэгтэй. Мүнөө мал хараха, таряа ургуулхаһаа эхилээд, юрэнхыдөө, хүдөө ажахыда хүдэлхэ хүсэлтэй зон тон үсөөн гэжэ өөһэдөө мэдэжэ байгаа аабзат. «Малшадые бэдэрнэб. Һайн салин түлэхэб» гэһэн соносхолнууд сониндошье хэблэгдэ­нэ, телевизорээршье байд гээд лэ гарана ха юм. Теэд хонишон гү, үхэршэн гү боложо, хүдөө амидарха «зүрхэтэй» хүнүүдые үдэр дунда гал носоогоод бэдэрээшье һаа, оло­хонь хэсүү болонхой. Би өөрөө Загарай аймагта бууса түхеэржэ түбхинэнхэйб. Мяханай үүлтэрэй казах малаан, һүнэй – симментал үхэр, мүн эдельбай хони үдхэдэгби. Ажа­хымнай бага бэшэ, яһала томошье гэхээр. Тиимэһээ хони адуулалсаха, үнеэ һаалсаха мэтын ехэ-бага ажалда хүниие хүлһэлжэ хүдэлгэхэ гэхэдэшни – олдоод орхихогүйнь хабатайл даа. Мүнгэ түлэхын хажуугаар, үшөө эдеэ ундаар хангаа аабзаш, заримдаа хубсаһа хунарыньшье абажа үгэхэш. Тиигэбэшье хүдөөдэ хүдэлхэ хүсэлтэй хүнүүд үгы», - гээд, фермер Булат Цыденович Цыренжапов Буряад оронойнгоо малшадай ажабайдал тухай сониндоо бэшэхэ гэһэн хүсэлыемнай абаһаар лэ дэмжэбэ.

Буряад ёһо заншалаа сахидаг Булат Цыренжапов

Цыренжаповтанай ажа­хын эхин 2011 ондо табигдаһан юм. Түрүүшээр үмсэдөө хэдэн толгой мал үдхэжэ, өөһэдөө эдихэ мяха шүлэ, тоһо зөөхэйтэй бай­ха гэһэн лэ зорилготой һэн. Теэд эхилһэнһээ хойшо ажал хэрэгынь урагшатай, үхэр малынь үдэсэтэй байжа, удангүй ажахыгаа үргэдхэхэ бодол түрэдэг болобо. Ти­игэжэ Загарай аймагай Ху­ушан Хүрбэ, Первомаевка һууринуудай дэбисхэр дээ­рэ 3 мянга 500 гектар газар хүлһэлжэ абаа. Мүнөө дээрээ имагтал малаа олошоруулха талаар ажал ябуулна. Бэеэр томо, мяхалиг үхэрнүүдые, хонидые тэжээхэһээ гадна, һүнэй үүлтэрэй үнеэдые үдхэдэг юм.

- Эндэмнай шулуугаар баригдаһан малай байра байгаа. Тэрэниие һэргээжэ, хүсэндэнь оруулаад, һаали болгообди. Заһахыень заһажа, һэлгэхэ юумыень һэлгэжэ, дулаа оруулаабди, үшөө үнеэ һааха автомат абажа тодхообди. Хуул мүнгэнэй хэрэг юм аабза. Һайниинь гэхэдэ, хүдөө ажахын яаман фермернүүдтэ дэмжэлгэ үзүүлхэ зорилготой грантын урилдаа соносхоно. Бидэ 2015 ондо 7 сая түхэриг гүрэнһөө абажа, дээрэһээнь үшөө 4 сая түхэриг өөһэдһөө нэмээд, энэ ажал хээлди даа. Үшөө 50 толгой симментал үнеэдые, «МТЗ-82» түхэлэй трактор, анзаһа, хажуур, тар­муур грантын мүнгөөр ху­далдажа абаа һэмди, - гэжэ Булат Цыденович хөөрэнэ.

Хотоһоо дутахагүй бата бэхи байдал түхеэрэнхэй

Дэлгүүртэ гараха зам нээхэ

Мүнөө Цыренжаповтан түхэреэн жэлэй туршада ада­гынь гушаад үнеэ һаана. Һүеэ буйлуулжа, тоһо, зөөхэй, тво­рог гаргаад, наймаанда таби­на. Элдэб химиин бодосгүй, холисогүй хоол, хүнэһэн хадань хүнүүд тэрэнииень буляалдаха тооной абажар­хидаг юм. Харин юрэнхы дээрээ өөһэдынгөө гараар үйлэдбэрилһэн эд бараагаа хэрэглэгшэдтэ хүргэхэ гээ­шэ хүдөөгэй малшадай урда тобойһон нэгэ ехэ бэрхэшэ­эл болонхой. Улаан-Үдэ асар­жа, дэлгүүртэ табяад, өөрөө наймаалха арга үнинэй үгы. Нэгэнһээнь үнэгүйгөөр абаһанаа хэды нугалаад, нүгөөдэдэнь «түлхижэ», хоёрой хоорондоһоо олзо олодог хүнүүд лэ хотын томо-томо дэлгүүрнүүд дээрэ ноёрхожо байдагынь мэдээжэ ха юм.

- Хото соо хүнэй олоор ябадаг газарнуудта хэдэн талмай байгуулаад, нэгэ үдэрынь Хэжэнгынхид, нүгөөдэрынь Баргажанайхид хүдэлхэ гэһэн шэнгеэр хубаарилаад, малшадта өөһэдөө мяха шүлэ, һү зөөхэйгөө най­маалха арга олгохо байгаа ха гэжэ һанадагби. Үгы һаа, ай­маг бүхэн Улаан-Үдэдэ өөрын мэдэлэй багахан дэлгүүр - павильон нээг лэ. Мүнөө малшад хүдөөһөө мяхаяа шэ­рэжэ ерээд, Түб дэлгүүртэ, жэшээлхэдэ, 200 түхэригөөр тушаахадань, тэндэхи наймаашад тон багаарнь хэлээ һаа, 300 түхэригөөр саа­шань худалдана. Харин иимэ үнэгүйгөөр үгэжэрхингүй, бэеэрээ зогсоод, 250 түхэригшье болгоод худалдаа һаань, нэн түрүүн өөһэдтэнь ашагтай байхаһаа гадна, мяхыень абаһан хүнэйшье мүнгэ алмаха болоно бшуу, - гэжэ Булат Цыденовичэй хэлэхэдэ, үдэр һүнигүйл бо­дожо байдаг юумэниинь ха гэжэ ойлгохоор.

Малайньшье байра жэншэдгүйгөөр ажаллаатай

Урданайхияа улам нарижуулан һэргээхэ

Булат Цыденович өөрөө агроном мэргэжэлтэй юм. 1992 ондо Буряадай хүдөө ажахын дээдэ һургуули дүүргэһээр, амжалтатай һайнаар ажаллаһанайнгаа ашаар харюусалгатай туша­алнуудташье дэбжүүлэгдээ. Ородой Холбоото Уласай Хүдөө ажахын хиналтын (Россельхознадзор) Буряадтахи хэлтэсэй дарга байтараа, Эрхүү можын бо­лон Буряад Уласай тус ал­бануудай нэгэдүүлэгдэжэ, түбынь Эрхүү хото руу шэлжүүлэгдэхэдэнь, орлог­шо дарга болоодшье, ашаг үрэтэйгөөр ажаллаһан. Теэд үмсынгөө ажахы улам хүгжөөхэ, үргэдхэхэ хэрэгэй гарахадань, гүрэнэйнгөө ажал орхихо баатай болоо һэн. Харин тэндэ хүдэлжэ олоһон дүршэлынь мүнөө тон хэрэгтэй ааб даа. Юумэ­нэй ушар удхые гүнзэгыгөөр ойлгохо һэн хойноо, алхам бүхэнөө шүүжэ, бодомжо­тойгоор, бата үндэһэтэйгөөр хүдэлмэриеэ эрхилнэ.

- Мал үдхэжэ байһан хүндэ үбһэ тэжээлэй асуудал тон шухала. Харин Буряад орон­домнай хүсэһэн соо хура бо­роо ороод орхидоггүй, ехэн­хидээл гандуушаг байхаяа һанадаг ха юм даа. Илангаяа манай байһан Загарайда үбһэ хулһан, орооһо таряан муу­гаар ургана. Сабшалан дээ­рээ һогооборишье үлөөнгүй, хуу хуряан гэһээшни, зарим­даа үбэлэй тэнгээр үбһэн дууһашаха. Тиихэдэнь шэнэ ногооной гаратар, эндэ-тэндэһээ худалдажа абаха баатай болохош. Жэшээлхэ­дэ, урзанда 1 сая 500 мянган түхэриг гансал үбһэндэ гэжэ гаргашалаабди. Иимэ бай­далда орохогүйн түлөө саб­шалан, бэлшээри, таряала­наа уһалдаг болохо хэрэгтэй. Һүүлэй 3 жэл соо Буряадай мелиоводхоз, Загарай айма­гай захиргаан, Хүрбын со­моной арад зонтой хамтар­жа, хуушанай уһалууриин һубагуудые ажаллуулха ябу­улга хэжэ байнабди, - гэжэ Бу­лат Цыденович хөөрэхэдөө, шэнэ юумэ һанажа зобохо бэшэ, урданайхиие улам на­рижуулан һэргээхэ гэһэн бо­долтойгоо мэдүүлнэ.

Хоёр жэлэй саана Цы­ренжаповтан газараа ха­халжа, таряа ургуулха гэжэ шиидээ һэн. Өөһэдөө хоёр лэ трактортай ушарһаа тех­никэ һайтай нэгэ ажахын даргада хандаһыень тэрэнь: «100 гектар 200 мянган түхэригөөр хахалхабди. Ха­жуугаарнь тоһо түлишэ да­ахат, мүн ажалшадыемнай эдеэлүүлхэт», - гэжэ харюу үгөө һэн ха. Иимэ ушарну­удай гарахагүй тула, Булат Цыденовичэй һанамжаар, аймаг бүхэн өөрын МТС байгуулжа, 2-3 комбайн бо­лон бусад хэрэгтэй техникэ абаад, фермернүүдэйнгээ орооһо таряа ургуулха, хуря­ахадань, туһаламжа үзүүлжэ байгаа һаань, ажалынь нилээдгүй ашагтай болохо һэн.

Цыренжаповтанай 3 үхибүүд - аба эжын тулга. Зураг дээрэ - Зоригто

Гүрэнэй дэмжэлгын горитойшье һаань...

Эбэртэ бодо болон ба­гашье малай тоо тол­гой дээшэлүүлхэ, һүнэй үйлэдбэриин зарим гаргаша хүсэлдүүлэн бусааха, анхан таряалан байһан газарну­удые һэргээн эдлүүрилхэ, хүрьһэнэй үтэгжүүлгэ, ур­гамал хорхой шумуулһаа хамгаалха бодосуудые, мүн һайн шанартай үрэһэ таряа худалдажа абаха талаар ажа­хы эрхилжэ эхилжэ байһан малшад, таряашадта, һүнэй фермэнүүдтэ, хүдөө ажахын хамжаануудта гүрэнһөө го­ритой дэмжэлгэ үзүүлэгдэнэ. Жэшээлхэдэ, Буряад Уласай хүдөө ажахын яаманай шу­гамаар байгша ондо 1 мил­лиард шахуу түхэриг тарааг­дана.

- 2014 ондо Евросоюзһаа эд бараанай оруулагда­хаяа болиходонь, иигэжэ хүдөө ажахыгаа һэргээхэ, һүн, мяхан, таряа талхан, алим жэмэс гээд лэ, бусад­шье эдеэ хоол үргэнөөр үйлэдбэрилжэ, өөһэдыгөө хангаха зорилготой ажал ябуулагдажа эхилээ һэн. Теэд гүрэнһөө һомологдоһон мүнгэн хэр зүбөөр хэрэглэг­дэнэ гээшэб? Баһал ехэ асу­удал. Минии бодоходо, нэн түрүүн томо-томо хамжаану­удые һайнаар дэмжэхэ хэрэг­тэй. Мүнөө фермернүүдтэ техникэ абажа гаргашалһан мүнгэнэйнь 50 хуби хүрэтэр бусаагдажа байһаниинь тон һайн. Харин малай тоо толгой дээшэлүүлхэ талаар ажал муушагаар хинаг­дана. Мүнөө улас доторнай бүридхэгдэжэ байһан хонин, үхэр, адуунай нилээд ехэхэн хубинь саарһан дээрэ тэмдэглэгдэнхэй аад, үнэн дээрээ үгы бшуу. Хүдөөгэйхиднай бэе бэеһээ хэдэн толгой ху­далдажа абахадаа, нэгэн­дээ нэмүүлээд, нүгөөдэһөө хороолгонгүйгөөр, ма­лайнгаа тоо нилээд ехээр «дээшэлүүлжэрхинэ» ха юм, - гээд, Булат Цыренжапов хүдөө ажахы хүгжөөлгын хүндүүлхэй асуудалнуудые тобойлгожо гаргахадаа, заатагүй хэгдэхэ ёһотой хүдэлмэринүүдые нэрлэнэ. Тиигэжэ аймаг бүхэндэ та­ряалан, сабшалан, бэлшээ­ри гэхэ мэтын газарнуудые бүридхэжэ гаргаха хэрэгтэй. Тус асуудал үшөө Зүблэлтэ засагай үеһөө хойшо тодор­хойгоор шэнжэлэгдээдүй юм.

- Юрэнхыдөө, хүдөө ажа­хы эрхилхэдээ, эрдэм уха­анай үндэһэ һуури дээрэ тулгалжа, ажалаа ябуулха хэрэгтэй. Орооһо таряашье һуулгахадаа, эгээл эндэ урга­ха гэжэ зорюута зохёогдоһон үрэһэ хэрэглээгүй һаа, заа­бол гарзада орохош. Теэд ан­хандаа үрэһэ үйлэдбэрилжэ, бүхы уласаа хангадаг байһан томо ажахынууднай мүнөө энэ үүргэеэ дүүргэжэ биранагүй. Гол түлэб он­доо можо нютагуудһаа асарагдаһан таряа ургуулнабди, - гээд, мэргэжэлтэ агроно­мой һанаа алдахань зүйтэй.

Үндэр ургаса хуряахаар түсэблэгдэнэ

Залхуурангүй хүдэлхэ хэрэгтэй!

Нёдондо Буряад Уласай Хүдөө ажахын яаманай дэр­гэдэ Үүлтэрэй албан бай­гуулагдаа һэн. Мал адуу хэмэл аргаар үрэжүүлхэ, үүлтэрыень һайжаруулха талаар ажалай ябуулагдажа эхилһэниинь һайшаалтай. Саашадаа улас доторнай үүлтэртэ мал үсхэбэрилдэг ажа­хынууд бии болохо ёһотой.

- Малшад нэн түрүүн ямар мал хараа һаа, үлүү ашагтайб гэжэ бодолгото болоно ха юм. Тиимэһээ тэ­дээндэ мэргэжэлтэ зүбшэл үгэжэ, туһаламжа үзүүлхэ гэ­эшэ хүдөө ажахын яаманай үүргэ байха ёһотой. Бидэ, жэшээлхэдэ, түрүүшээр бүүбэй үүлтэрэй хони харадаг байгаабди. Яһала шэрхи, һайн хонид лэ даа. Зүгөөр бэеэр багашаг – мяхани­инь дунда зэргэ 20 кило­грамм лэ татадаг. Тиихэдэнь эдельбай хони үдхөөд үзэхэ гэһыемнай, мяхаараа 30-35 килограмм болоно. Алини­инь ашагтайб? Энэ мэтын асуудалаар зүбшэлсэхэ гэ­хэдэшни, мэргэжэлтэй хүн олдодоггүй байгаа һэн, - гэжэ Цыренжаповтан ехэн­хидээ туршалгын гуримаар лэ, заримдаа алдуу эндүүшье гаргажа байжа, ажахыгаа эр­хилжэ эхилһэнээ дурдана.

Һүүлэй үедэ арад зон сэ­бэр, элүүр эдеэ хоол хэрэглэхэ гэжэ оролдодог болон­хой. Аяар далайн саанаһаа асарагдаһан мяхан хямда аад, эдихэдэшье амтагүй, үлгүй мүртөө, аминдашье аюултай байхадаа болохо гэжэ ойлгоходоо, нютаг дээ­рээ үйлэдбэрилэгдэһэн хүнэһэнэй халта үнэтэйшэгшье һаань, тэрэнииел абаха гэжэ шармайна ха юмбибди. Иимэ байдалда хүдөөгэй малшад­шье, таряашадшье ажахы­гаа үргэдхэхэ тухай бодоно. Булат Цыренжапов үбэлдөө овощ ургуулжа наймаалха хүсэлтэй:

- Аймагуудаар теплицэнүүдые барижа, үгэрсэ, по­мидор ургуулха хэрэгтэй. Тиихэдээ хоротой бодос ашаглахагүй гээшэ шуха­ла. Мүнөө харыт даа, хари гүрэнэй зон ерээд, нэгэ хэ­дыхэн соо эдлүүрилжэ, юумэ ургуулһан газарһаань юун үлэнэб? Элдэб муухай юумэ­эр хүрьһыень үтэгжүүлжэ, хороор уһалжа, үндэр гэг­шын ургаса хуряагаад: «Эдигты», - гээд, манай урда үнэгүйхэнөөр табяад үгэнэ ха юм. Эдэ бүгэдые ойлгожо, өөһэдөө залхуурангүй, хүдөө ажахыгаа хүгжөөхэ арга бо­ломжо биил даа.

Булат ЦЫРЕНЖАПОВАЙ хубиин архивһаа гэрэл зурагууд