​​Улас тогтоолгын уг унги

(Үргэлжэлэл)

Түүхэтэ зураг дээрэ: Э -Д.Ринчино (зүүн г арһаа г урбадахи з огсоно), Сүхэ-Баатар (зүүн гарһаа табадахи зогсоно) гэгшэд Буряад орон руу сүлэгдэһэн еврей яһанай Борис Шумяцкийтай уулзаха үедөө

Монголые «улайлгаха» зорилготойгоор...

Цырен Нацовай Эрхүүгэй губерниин намай хорооной Үндэһэ яһатанай хэрэгүүдэй талаар таһагые даагшаар удааншье хүдэлөөгүй бай­тарнь, 1921 ондо Коминтер­нын Алас Дурнын секрета­риат Монгол руу ябуулба. Монголые «улаан» болгохо асуудал Коминтернын урда байгаа ха юм. 5-дахи Арми баһал тиимэ зорилготой һэн. Нэгэ һонирхолтой баримта дурдая: 5-дахи Армиин дэр­гэдэхи намай һургуулида Ц.Нацовтай хамта Монголой хубисхалай ударидагшад Сүхэ-Баатар Чойбалсан хоёр һураһан юм.

1921 оной мартын 1-дэ Монголой Арадай Хубисхал­та намай шиидхэбэреэр Саг зуурын Арадай засаг тогто­огдоо. Тиихэдэнь Богдо ха­анай засаг барижа байһан барон Унгернын сэрэг эдэбхижэһэниинь ойлгосо­той. Буряадай хоёр хүбүүдые Коминтерн Монгол руу эль­гээхэ гэһэн шиидхэбэри абаа. Элбэк-Доржи Ринчино Сэлэнгэ, Сүхэ мүрэнүүдэй шэглэлдэ дайшалхы хэрэгүү- дые ударидаһан юм. Харин Цырен Нацов Баруун Мон­гол руу эльгээгдээ. Энэ үедэ улаан сэрэгүүдтэ түригдэһэн сагаантан Россиин талаһаа Баруун Монгол руу нэбтэрэн орохо баатай һэн.

Тиихэдэ Баруун Монгол­до яһала ехэ сэрэг суглараа. Генерал Бакич, полковник Казагранди, Сухарев болон бусадай дайлалдахадаашье дүршэлтэй, зэбсэг һайтай сэрэгэй бүлэгүүд байгаа. Ун­герн эдэнэртэ ехэ найдаа, үшөө хүсэ элсүүлжэ, Богдо хаанай зүбшөөлөөр Монго­лой эрхэ сүлөөгөө олоходо алдаршаһан, сэрэгэй ми­нистр болоһон Хатан Баа­тар Магсаржабые Баруун Монгол руу Хүбсэгэл, Хоб­до, Уляастай нютагууд руу эльгээжэрхиһэн юм.

Эдэ нютагуудта бии болоод байһан улаан шэглэлтэй Ба­руун Монголой бүгэдэ Мон­голой тэмсэлдэ оролсоһон засаг тогтонхой бэлэй. Оро­дой талаһаа иимэ шанга сэрэгүүдэй орошоходо, энэ засагай тулахагүйнь мэдээ­жэ һэн. Тиимэһээ Коминтерн энэ шэглэлые тон шухала гэжэ тоолобо.

Ц.Нацовые Баруун Монго­лой Гадаадын хэрэгүүдэй министрэй орлогшоор (Рос­сиин Баруун Монголдохи консулоор) томилхо гээшэ энэ шахардуу сагта тон удха шанартай байгаа. Илангаяа уласхоорондын хараа бо­долоор, арадай бэеэ даанги байдалай түлөө тэмсэлдэ на­рин алхамууд Монголой Ара­дай засагай, Россиин залуу гүрэнэй талаһаа хэгдэһэн гээшэ.

Монголой талаһаа юун бэ гэхэдэ, Россида илагдаад, Монголдо нэбтэрэн ороһон сэрэгүүд, Унгернын Бог­до хаанай засаг толгойлжо байхада, үнэн ёһоор Монгол гүрэниие тогтоохо гэһэн бодолгүй байһаниинь элитэ. Тэдэ гол түлэб Улаан Росси­тай тэмсэлээ үргэлжэлүүлхэ гэһэн зорилготой байгаа юм ааб даа. Тиихэдэ үшөө Хи­тад засаг Монголдо баруун тээһээнь орохоор бэлэн һэн - яагаашье һаа, Монголые эзэлһэн ёһоороо байха хара­атай һэн бшуу.

Улаан Росси Коминтернын нюураар ямар юумэ хэхэ зорилготой һэн бэ гэхэдэ, Монголые хэрэглэжэ, илан­гаяа Түб Ази, Алас Дурна руу эзэрхэн орохо бодолтой байһыень түүхэ гэршэлнэ. Буряад-Монгол ороноо бэеэ даанги болгохо гэһэн үнинэй бодолтой ябаһан Буряадай түрүү хүбүүд Коминтернын талада байхал ёһоороо бай­гаа. Юуб гэхэдэ, Совет засаг­таяа байгаагүйдэ аргагүй саг ерээ бшуу.

Коминтернын дали доро

Дээрэ бидэ областничество гэһэн хараа бодол тухай хэл­сээ һэмди. 1917 оной Фев­ралиин хубисхалһаа хойшо Сибирьтэ болоһон гүрэн түрын элдэб хараа бодолну­удые баримталһан хүдэлөө- нүүдые, тэмсэлнүүдые, дайшалхы тулалдаануудые хаража үзөөбди. Россиин Саг зуурын засагшье, элдэб на­муудай эблэрүүлһэн Учреди­тельнэ собрани гэхэ мэтын хүдэлөөнүүд үнэн дээрээ бага арадуудай бэеэ даанги байдалай түлөө тэмсэлһээ “даншье холо” байһыень, дэмжэхэгүйень элирүүлээ. Энээн тухай Э-Д.Ринчино­гой “инородчество” тухай статьянууд соо хэлэгдэнэ. (“Инородческий вопрос в Сибири и революция», «Ино­родческий вопрос и задачи советского строительства в Сибири», «Великая револю­ция и инородческая пробле­ма в Сибири»).

РСДРП, саашадаа РКП(б) бага арадуудай эрхэ сүлөө тухай зүб хараа баримтал­на гэжэ Буряадай хубис­халшад, арадайнгаа бэеэ даанги байдалтай болохын түлөө тэмсэгшэд этигэдэг болоо юм ааб даа. Тэрэ үедэ И.В.Сталинай “Марксизм и национальный вопрос» гэһэн ажал уншаагүй тэм­сэлшэн байгаагүй.

Буряадай тэрэ үеын ара­дайнгаа хэрэгэй түлөө тэмсэлшэд 1919 ондо бии болоһон Коминтернын, олон гүрэнүүдэй коммунис пар­тинуудай нэгэдэлэй харгы зам шэлээгүйдэнь аргагүй һэн. Нэгэдэхи Коминтерные 1864 ондо Маркс Энгельс хоёр Лондондо эмхидхэһэн юм. 1919 ондо бии болоһон Коминтерн гурбадахи һэн, дэлхэй дээрэхи коммунис хүдэлөөниие ударидаха зо­рилготой байгаа. Тиимэһээ Монголой хубисхалые дэм­жэхэл ёһотой һэн.

Соведүүд Монголые “улайл­гаа юм” гэһэн һанамжа бии. Хэрбэеэ Улаан Росси­ин 5-дахи Армиин үгы һаа, Унгерн Баруун Монгол руу нэбтэрэн ороһон сагаан сэрэгүүдэй үлэгдэлнүүдээр хамтаран, Богдо хаанай Мон­голые тогтоохо байһаниинь лаб.

Яагаад Россиин сэрэг Троцкиин заабаряар Поль­шые «улайлгаад», Европын гүрэнүүдтэ «бүхы дэлхэйн хубисхалай» түймэр табиха­ар забдаһан мэтээр лэ Мон­гол орондохи хубисхалые дэмжэһэн гэһэн бодол бии. Шэнжэлэн бодоходо, үнэн юумэнэй үзүүр олдоно. Хэр­бэеэ Монголой «улаан» бэшэ һаань, Хитад 1949 ондо «ула­ан» болохогүйнь эли ха юм.

Арадай сүлөөрэлгын тэмсэл соо

Монголой хубисхалые Рос­сиин дэмжэһэн хэрэг бур­жуазна үзэлтэй Польшотой дайлалдаһанһаань тад он­доо. Тиихэдэ Коминтерн Зүүн зүгэй арадуудай эрхэ сүлөөгэй түлөө тэмсэжэ бай­гаа. Харин Польшо амин­даа гүрэн һэн. Дай үүдхэжэ, өөрөө Россиин Украиные эзэмдэжэ эхилһэн гээшэ. Гэхэ зуура, Троцкиин зорил­го үшөөшье ехэ эзэмдэлгын хараатай байгаа. Тэрэ ара­дуудай сүлөөрэлгын тэмсэл дэмжэхэ бодолгүй һэн, про­летариадай тэмсэлээр, тэрэ­нэй илалтаар, хатуу засагаа (диктатура) тогтоолгоорнь арад зон эрхэ сүлөө олохо ёһотой гэһэн хараа бодолтой һэн (освободительное дви­жение должно идти через установление диктатуры пролетариата, а не посред­ством национально-освобо­дительного движения). Ха­рин Коминтерн арадай сүлөөрэлгын тэмсэлые тэрэ үедэ зүб дэмжэдэг байгаа.

Буряад хубисхалшад Мон­голой арадай сүлөөрэлгые дэмжэхэдээ, Зүүн зүгтэхи арадуудай хубисхалай тэм­сэлдэ оролсоһон гээшэ. Колониин болон колони шахуу байдалтай арадуу­дай тэмсэлдэ өөһэдынгөө хубитые нэмэжэ, тэрэ үеын бүхэдэлхэйн тэмсэлһээ хадуураагүй гэжэ омогорхо­хоор.

Зүүн зүгэй арадууд Бару­ун Европынхи мэтэ капи­талис замда гарахагүйнь, гараашьегүйнь ойлгосотой ааб даа. Пролетариат гэжэ ойлгосые мүнөөшье тэрэ үе тухай хөөрэлдэхэдөө хэрэ­глэжэ болохогүй ха юм. Троц­киин хараа бодол алишье талаһаань хаража үзэхэдэ үндэһэгүй һэн, тиигээд лэ хосорхол ёһоороо хосороо.

Буряад хубисхалшад зүб лэ өөһэдынгөө арга бо­ломжые ойлгоһон байна. Нэгэ ехэ тэмсэлэй “һүүл дэлһэнһээ” аһалдаагүй һаа, ямаршье олзо олохогүйбди, үрэ дүн гарахагүй гэжэ лаб баталаа. Тиихэдээ Э-Д. Ринчино Ц.Нацов хоёр зүб харгы Монголой хубисха­лай үедэ шэлэһэн байна. Ехэ тэмсэлһээ гээгдэшэнгүй аһалдаха юумэниинь буряа­дуудта Коминтерн гэжэ зүб ойлгогдоо.

Коминтерные зохёоходоо, коммунис үзэлтэн тон ехэ арга боломжо үгэһэн байна. Энэ нэгэдэлэй шиидхэбэри­ие компарти бүхэн дүүргэхэ ёһотой һэн. Нэгэ жэшээ дур­дая: 1923 ондо Коминтер­нын гүйсэдхэхы комитедэй (түрүүлэгшэнь Зиновьев- Радомысльский) шиидхэбэ­реэр Еврей коммунис парти сүмөөрөө РКП(б)-дэ орошоо юм. Энэнь Россиин комму­нис партиин дотор 1938 онууд хүрэтэрхи тэмсэл бо­лошоо бэлэй. Теэд энэ манай хөөрэлдөөндэ хабаагүй.

Э-Д.Ринчино Коминтер­нын Алас Дурнын секре­тариадай Монгол-Түбэдэй таһагые ударидагша бай­гаа. Тэрэ үедэ Монголой хубисхалшадые Москвада Ленинтэй уулзуулһан юм. Ц.Нацов Коминтернын V-VII конгрессүүдтэ хабаадаа. Монголой Арадай Хубисхал­та намай зүгһөө энэ ехэ суг- лаанда эльгээгдэһэн байгаа.

(Үргэлжэлэлынь удаадахи дугаарта).

focusmedee.mn сайтһаа гэрэл зураг