​​Буряад хэлэеэ хүгжөөхын түлөө

Манай түрэл буряад хэлэн ииhээр байтараа, саг жэ­лэй үнгэрхэ бүри hалаха гээшэ гү, али саашаа хүгжэн hалбарха гээшэ гү гэhэн бо­дол минии зүрхэ сэдьхэл яhала үбшэнтэйгөөр дайрадаг. “Буря­ад үнэнэйнгөө” июлиин 10-ай дугаарта ехэ hoнин, бага арсал­даатай толилолго уншааб.

Эндэ манай буряад эрдэмтэд Алдар Геннадьевич Бадмаев бо­лон Алдар Гальчиевич Бадмаев буряад хэлэнэй саашанхи “хуби заяан” тухай ехэ hонин бодолнуу­дые дэлгэрэнгыгээр бэшэнэд. Ал­дар Гальчиевич ехэл зүб бодол хэ­лэнэ гэжэ hананаб: гэр бүлэдөөл нэн түрүүн үхибүүдээ үндэhэн бу­ряад хэлэндэ hургаха ёhoтойбди. Һанаадшье үзэхэдэ, үхибүүн гэр бүлэдэ түрэнэ, түрүүшынгээ ал­хам хэнэ, түрүүшынгээ үгэнүүдые, хэлэжэ эхилнэ, ажабайдалай зар­шамуудые мэдэхэ болоно... Эдэ мэтэдэ хэн hурганаб? Гэртэхин, илангаяа эхэ хүн, эжы баабайнар. Ехэл харатай, гомдолтой байдаг: гэнтэ хажуудашни залуу буряад эжы (хаанашье даа: дэлгүүртэ гү, али аптекэ, эмнэлгын га­зарта гү) багахан үхибүүндээ гансал ородоор хандажа байха­дань, үхибүүниинь түрэл хэлэеэ хаанаһаа мэдэхэб! Иигэжэ байха болоо hаа, буряад хэлэеэ алдахал­ди.

Манай Буряад Уласта буряад хэлэеэ хүгжөөхын тула, элдэб ян­зын хэмжээ ябуулганууд хэгдэдэг: ехэ, бага суглаанууд, “түхэреэн шэрээнүүд”, буряад хэлээр элдэб янзын номуудые гаргана. Минии hанахада, энэ олон тоото сугла­ануудта ходол хабаададаг зон лэ байдаг ха - буряад хэлэнэй баг­шанар, болбосоролой, соёлой яа­мануудай түлөөлэгшэдһөө гадна, алиб даа талаараа халта хабаа­тай нэгэдэлнүүдэй, бүлгэмүүдэй гэшүүд г.м.

Үшөө тиихэдэ Буряад Уласай Арадай Хурал хэдэн жэлэй саа­на ехэ буруу шиидхэбэри абаа гэжэ олон зонтой хөөрэлдэхэдэм хэлсэдэг. Хэрбэеэ ши буряад яhатан байбал, түрэл буряад хэлэеэ hургуулидаа заатагүй үзэхэ ёhотойш гэhэн шиидхэбэ­ри хэрэгтэй байгаа. Харин ти­ихэдэ буряад хэлэеэ үхибүүнэй (hурагшын) үзэхыень hургуули гү, али гэртэхин мэдэхэ гэhэн ту­люур шиидхэбэри манай Хуралай һунгамалнууд абаад, hанаа амар hyyна. Энэ шиидхэбэриеэ зүб тээ­шэнь hэлгэжэ болодоггүй юм гү?

Ородоор дуугаржа, һаалта бү хэгты!

Үнэн зүрхэнhөө түрэл буря­ад хэлэеэ алдангүй, саашань хүгжөөхэ гэбэл, холын хараатайга­ар, багахан сэсэрлигэй хүүгэдhээ эхилхэ гэжэ hанагдана. Залуу гэртэхинhээ туhа нэмэри багахан байна, тиимэ дээрэhээнь Буряад Уласта буряад хэлээрээ дамжу­улга ябуулжа байха өөрын онсо телевидени байгуулха хэрэгтэй. Үмсын телевидени Татарстан­да ба бэшэшье республикануудта түрэл хэлэеэ сахиха ажалда аргагүй ехэ үүргэ дүүргэдэг.

Тиигэжэ буряад хэлээрээ телевизор харадаг болоо hаа, бүхы дамжуулгын сагай ехэн­хи хубииень буряад хэлээрээ мультфильмүүдые харуулха хэ­рэгтэй. Үхибүүд мультфильмүүдтэ угаа дуратайнууд ха юм. Гэртэ байна гү, али сэсэрлигтэ гү, ходо­доо хараха аргатай байг лэ. Буря­ад мультфильмүүдые хаанаhаа олохоб? Буряад үльгэрнүүд, он­тохонууд захагүй олон ха юм. Теэд тэдэниие мультфильм бол­гоходо, ехэһээ ехэ мүнгэн хэрэг­тэй, хаанаһаа олдохо юм гэһэн шалтаг бии. Дан ядабал, бэлэн мультфильмүүдые оршуулха уран зохёолшодшье, уран гоёор хэлэхэ артистнуудшье биил даа. Тиихэдээ хүмүүжүүлхы удхатай, туһатайень шэлэхэ юм ааб даа. Эдэ буряад мультфильмүүдые үдэр бүри хараhаар, шагнаһаар байтараа, үхибүүднай түрэл hайхан хэлэеэ тон hайнаар мэдэхэ болохол. 15-20 жэлэй үнгэрхэдэ, эдээхэн багахан үхибүүднай түрэлхидэйнгөө ородоор дуугаржа, hаалта хээгүй hаань, өөhэдөө эжы баабайнар болоходоо, үндэhэн буряад хэлэеэ хүүгэдтээ заабол дамжуулхал. Тиигээд саашаа уг дамжан, эхэ буряад хэлэмнай унтарангүй хүгжэхэ бэзэ гэжэ ехэ­тэ найдагдана.

Ганса буряадаар гарадаг телевидени

Үлөөшэ бэшэ дамжуулгын сагта одоол үргэн дэлисэтэйгээр буряадаараа элдэб зүйлэй дамжу­улгануудые зохёоходо болохо бай­на. Харин мүнөөнэй сагаар абаад үзэхэдэ, буряадаар 15-20 мину­тын богонихон хэhэг дамжуулга­нууд халта харагдаад үнгэршэдэг. Хужарлан ойлгожо, хаража үрдихөөр бэшэ. Бодоод үзэел энэ үүсхэл тухай. Ород гүрэндэ бай­гаа хадаа, ород хэлэндэ үхибүүн бүхэн лаб hураад лэ байха. XX зуун жэлэй 60-аад он болотор hургуулинуудта ород хэлэнhээ бэшэ хэшээлнүүд хуу буряадаар үнгэргэгдэдэг байгаа, тиимэhээ түрэл буряад хэлэмнай hалахань, hандархань гэжэ хүн оройдоо­шье hанаагаа зободоггүй hэн. Тэрэ үедэ hураhан хүбүүд, басагад мүнөө хэнhээшье дутуугүй дээдэ hургуулинуудые дүүргээд, ямар­шье мэргэжэлтэй эрхим ажалшад, дэлхэйдэ мэдээжэ дээдын эрдэм­тэд, уран зохёолшод, зураашад, дуушад, хатаршад, хүгжэмшэд болоод ябанад. Тиигэбэ яаба­шье, буряад хэлэеэ хүгжөөхын түлөө юуншье хэгдэнэгүй гэхын аргагүй. Манай урдаа хараха Хоца Намсараевай нэрэмжэтэ драма­тическа театр буряад зүжэгүүдээ табижа, “Байгал” театр домог түүхэеэ һэргээжэ, «Буряад ФМ» радиодамжуулгануудые хэжэ, “Буряад үнэн” сонин, “Байгал” сэтгүүл хэблэгдэжэ, олон тоото элдэб урилдаанууд, нааданууд уласай хэмжээндэ үнгэргэгдэжэ, Ким Харганаевай “Түхэриг” ба бэ­шэшье дамжуулганууд харуулаг­дана - эдэ бүгэдэ хэмжээ ябуул­ганууд шадалаараа буряад түрэл хэлэеэ хүгжөөхын түлөө оролдол­го гаргана.

Буряад телевидени бии болгохын түла ехэ мүнгэн хэрэгтэй болохо гэжэ булта ойлгонобди, тиигээшье hаань, буряад арадайнгаа түүхын, үндэhэн соёлой, урлалай түлөө, түрэл буряад хэлэнэйнгээ түлөө манай уласай толгойлогшод, Арадай Хуралай һунгамалнууд, үнэн зүрхэнhөө hанаагаа зободог нэрэтэй түрэтэй, алта мүнгэтэй нютагаархид хамтаржа оролдоо hаа, түүхэтэ ехэ хэрэг бүтээхэ гэжэ найдагдана.

Жалсан ДОНДОКОВ