Хэжэнгын найман жэлэй интернат-һургуулида һурахаяа 4-дэхи ангида ороһон сагһаамни намайе залан хүтэлбэрилэгшэ багша Сампил Базарович Цыреновэй Сэлмэг гэжэ басагыень бага сага мэдэхэ байгааб.
Этигэмээр наададаг байгаа
Харин Сэлмэгэй эжы энэл интернадта һүниин нянечкаар хүдэлдэг һэн. Тиихэдээ намда ондоохоноор хандадаг байгаа. Жэшээнь, нянечкануудай таһалгада уряад, намтай ехэ зохидоор хөөрэлдэдэг, элдэб амтатай эдихэ юумээр хүндэлдэг байһан юм.
Удаань интернадаа яһала барагаар дүүргээд, Хэжэнгын Хоца Намсараевай нэрэмжэтэ дунда һургуулида саашаа һурахаяа ерэхэдээ, Сэлмэгтэй сугтаа 10-дахи «б» ангида һурадаг боложо, бүри дүтөөр танилсаһан зомди.
Сампил Базаровичай ашаар би зүжэгүүдтэ гол рольнуудые гүйсэдхэжэ, энэ талаар яһала дүршэнхэй байгааб. Тиигэжэ һургуулияа дүүргэхэ хабартаа бидэ Агуу Октябриин 50 жэлэй ойдо зорюулагдаһан бүхы республикын һурагшадай уран һайханай харалгада хабаадалсаха золтой байгаабди.
Тиигэжэ һургуулиимнай захирал Сампил Базаровичые одоол тусхайтаар урижа, Хоца Намсараевай классическа зүжэг болохо «Тайшаагай ташуурые» найруулан табиха болоо бэлэй. Би тайшаа Дымбиловэй, харин Сэлмэг минии хатан боложо наадаха заяатай байгаабди. Тиихэдэл Сэлмэгэй эсэгынгээ ялас гэмэ бэлиг дүүрэнээр халан абаа гэжэ ойлгоо бэлэйб.
Тэрэ зүжэгтэ наадаһан хэһэгүүднай республиканска харалгын шэлэгдэмэл нааданда орожо, бүхы һургуулиимнай коллектив тус мүрысөөндэ түрүүшын һуури эзэлжэ, бидэ ехэ урматайнууд Хэжэнгэеэ бусаа бэлэйбди.
Тэрээнһээ урдашье манай «б» анги һургуули дотороо үнгэргэгдэһэн элдэб харалгануудта хододоо илалта туйладаг байгаа юм. Тиихэдээ Сэлмэг Сампиловна эгээл эдэбхитэйгээр оролсожо, уран гоёор шүлэгүүдые уншадаг, манай хамтынгаа хүсөөр табиһан интермеди болон богонихон зүжэгүүдтэ заатагүй гол рольнуудые гүйсэдхэдэг һэн.
Эдэ бүгэдэһөө минии ойлгожо абаһамни юун байгааб гэхэдэ, тэрэнэй онсо бэлигынь табиһан юумэнүүдыемнай ондоохоноор гэрэлтүүлдэг байгаа юм. Тэрэнэй гүнзэгы лирическэ шэглэлтэй нааданиинь, бэеэ барисынь түхэл маяг наадан харуулжа байһан дүрэдэнь хэлэшэгүй эли уран нугалбаритай, заабол этигэхын шэнжэ оруулдаг бэлэй.
Шадабарияа шабинартаа дамжуулаа
Һургуулияа дүүргээд, Сэлмэг Сампиловна нэгэтэ шэлэһэн юумэндээ үнэн сэхэ байһанаа гэршэлэн, Зүүн Сибириин соёлой дээдэ һургуулида ошожо, театральна отделенидэнь ороһон юм. Тэрэнээ амжалтайгаар түгэсхөөд, түрэл Хэжэнгэеэ бусажа, олон жэлэйнгээ ажалай ялас гэмэ дүн болгон, хүүгэдэй жэшээтэ театр-студи эмхидхэжэ амжаа.
Тиигээд тэрээндэ тусхай ехэ дуратайгаар ябадаг үхибүүдтэеэ хамта ехэ амжалтануудые туйлажа захалаа һэн. Холо, ойрын тосхон, һууринуудта, хотонуудта һурагшадтаяа хамта ябажа, одоол ехэ амжалтануудые туйлана гэжэ тэрэ үедэ нэгэ бага холодоод ябаһан би дууладаг байгааб. Мүн үрдихые оролдон, тиихэдэ ударидадаг байһан «Буряад үнэнэйнгөө» хуудаһанууд дээрэ толилжо харуулхаяа оролдодог бэлэйб. Тиигэжэ Сэлмэг Сампиловнагай ехэ илалтанууд тухай дуулаха бүреэ нэгэтэ уулзажа, тэдэ амжалтануудайнь уг унгиие тодоруулха байгааб гэжэ һанагшаб.
Теэд би иимэ юумэ хэжэрхёоб, иимэ амжалта туйлажархёоб гэжэ тэрээнһээ нэгэнтэшье дуулаагүйб. Тэрэнэй эдэ бүгэдэ тухайгаа хэлэжэ байхыень оройдоо соносоогүйб. Өөр тухайгаа магтан һагад хэлэхыень огто дуулаагүй тула, өөрыгөө бодотоор сэгнэдэггүй, балай ехэ юумэ туйлааб гэжэ бододоггүй, өөрыгөө хододоо доохонуур абаад ябана гээшэ гү гэжэ һанахаар бологшо һэн.
Нэгэтэ Буряадай багшанарай колледждо минии унаган нүхэр Цырен Раднаевич Галановай 80 жэлэй ойдо зорюулагдаһан баяр ёһололойнь үдэшэдэ урюулаад байхадаа, оюутадай табиһан наада хаража, хужарлан һуухадаа, эдэнэрэй наадые табиһан багша Сэлмэг Сампиловнагай шаби байгаа ёһотой гэжэ багсаамжалбаб.
Юуб гэхэдэ, оюутадай нааданай хэм хэмжээн, түхэл маягынь, тэдэнэрэй нааданай ямаршьеб лирическэ холо үндэр ниидэсэтэй байһаниинь, Сэлмэгэй хубиин дабтагдашагүй маягые, тэрэнэй хурса харасаяа гансал өөртэнь гэжэ зорюулагдаһан шэглэлтэйгээр баридагынь, сэхэ урдахияа сүмэ татан шэртэжэ байһандал эли тодо шэнжэтэй байгаа ха юм!
Юундэ тиигэжэ бодообиб гэхэдэ, гансал Сэлмэг Сампиловнагай баримталан наададаг маяг түхэлые оройдоо дабтагдашагүй гэжэ һанаһыемни, тэрэ багшынгаа шадабаряар шабинартаа дамжуулһан байха юм! Энэл бэшэ гү, багша хүнэй хэзээдэшье дабтагдашагүй ордоһото бэлигынь?
Һүүлдэ нүхэд ёһоор сайлажа һуухадаа, эдэ бүгэдэ тухайгаа колледжын багшанарһаа асууһыемни, тэрэ багшамнай Сэлмэг Сампиловнагай һургуули жэшээтээр гараһан байхаб гэжэ хэлэдэг юм гэхэдэнь, тааһандаа өөрөөшье ехэ гайхаа бэлэйб.
Харин бүри түрүүн Хэжэнгын дунда һургуулиин шэнэ актова заал соонь һурагшадай харуулһан уран һайханай нааданай үедэ минии «Папансаг» гэжэ туужаар Сэлмэг Сампиловнагай табиһан зүжэглэмэл наада харуулаа һэн. Одоол уяржа гараа бэлэйб. Бэеэ бариха хүсэгүй би нулимсаяашье гоожуулаад абаа хаб.
Юуб гэхэдэ, бишыхан үхибүүдэй өөһэдтэнь адли хүдөөгэй хүүгэдые шадамар бэрхээр миин наадахань - нэгэ хажуу. Зүгөөр эдэнэрэй наадаар минии одоол һанаха һарбайха туужамни бодото ажабайдалаа тайзан дээрэ олоод, олон зоной зүрхэ, сэльхэлые хүлгүүлэн, эндэ һууһан бүдүүн уладта бодото бага наһыень һануулжа, нэгэ жаашье һаань, тэрэ һайхан хаһадаа бусахыень уряалжа байгаа бшуу. Иимэ һайн зохёол бэшэжэрхиһэндээ омогорхохошье саг тиихэдэ тохёолдоо бэлэй.
Халуун мэдэрэлэй халин байхада...
Харин уран зохёолшо минии нимгэн сэдьхэлдэ ёһотой бүхэли шуурга асаржа байһаниинь дамжаггүй. Тиихэдэл ойлгоо бэлэйб! Зүрхэ, сэдьхэл соогоо геройнуудтаяа хамта баясан, гуниглан, үндэр дээдын мэдэрэлнүүдые угтан бэшэ, гол түлэб гансал ухаагаараа бэшэгдэһэн юумэн хадаа дан хуурай, зүрхэ, сэдьхэлые огто хүлгөөхэгүй шэнжэтэй байдаг байнал даа! Юуб гэхэдэ, хүйтэн ухаанай хажууда заабол халуун мэдэрэл байха зэргэтэй бшуу. Иимэ тон юрын мэтэ ойлгосодо ерэхэдэмни, Хэжэнгын һургуулиин тайзан дээрэ һурагшадайнь наадан нүлөөлһэн болоно!
Энээхэн юрын мэтэ ойлгосые Сэлмэг Сампиловнагай баһал зүрхөөрөө абан, сэдьхэлээрээ уяран хэһые бодото дээрээ асари ехэ ажалайнь ашаар ойлгоһон болоноб. Энэ юун тухай бодотоор хэлэнэ, харуулнаб гэхэдэ, Сэлмэг Сампиловнагай шабинартаяа хэһэн хүдэлмэри бүхэнөө зүрхэ, сэдьхэлээрээ хэжэ гарадаг байһанииень батаар гэршэлнэ.
Тиимэл хадань Сэлмэг Сампиловнагай зүрхөөрөө һургаһан, сэдьхээрээ эли бодо дулаасуулан гаргаһан шабинар соонь элдэб олон шангуудта, үндэр нэрэ зэргэнүүдтэ хүртэһэн мэргэжэлтэ зүжэгшэд, дүй дүршэл ехэтэй соёлой элитэ хүдэлмэрилэгшэд угаа олон байна бшуу.
Өөрөө Сэлмэг Сампиловна Хэжэнгын Арадай театрай нэгэтэ жэшээтээр табиһан Доржо Эрдынеевэй «Бальжан хатан» гэһэн ехэ һонирхолтой зүжэг соо наадаһанайнгаа түлөө Буряад Уласай Гүрэнэй шангай лауреадай нэрэ зэргэдэ хүртөө. Мүн Буряад Уласай, Ородой Холбоото Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ гэһэн нэрэ зэргые абажа ябана.
Энээнэй хажуугаар, энэ хүнэй хүн шанар тухай хэлэнгүй гарахын аргагүй. Нэн түрүүн Сэлмэг Сампиловнагай абари зангай ямар һайн талануудые нэрлэмээр бэ? Нэгэдэхеэр, тэрэнэй ёстой эхэнэр хүнэй зөөлэн, урин налархай шэнжые тэмдэглэмээр. Гадна элдэб юумэн тухай гү, али ямар нэгэ хүн тушаа һанамжадаа хододоо үнэн сэхэ байдагынь мүн. Хүн бүхэндэ, ямаршье байгаа һаань, адли тэгшээр хандадаг, теэд онсо һайхашаадаг зондоо талархалынь одоол онсо байдаг.
Мүнөө наһанайнгаа үндэр гэгшын дабаануудай нэгые дабажа гараад, Солбон нүхэртэеэ хоёр бэетэ хүбүүдэй хүлыень дүрөөдэ, гарыень ганзагада хүргөөд ябахадаа, ашанараа үмэгшэлэн харалсаха хаһань ерэнхэй. Гадаада түхэлөөрөө, хараха янзада, үнөөхил 10-дахи «б» ангиин эдэбхитэй һурагша зандаа, томо хара нюдэнүүдынь хёрхоёо алдаагүй, бэе махабадынь үнөөхил хэбээрээ ёстой эхэнэр байһанаа гэршэлэн ябана.
Дан эртэ нүхэрөө алдаашье һаа, саашадаашье омог дорюун, ондоо хүниие анхаралтай харасаараа сэгнэһэн зандаа, зуу наһа хүрэхэшни болтогой, минии сугтаа һураһан дангинанарай эрхимэйнь нэгэн болохо Сэлмэг Сампиловна!
Цыдып ЦЫРЕНДОРЖИЕВ