​​Оншо оньһото бэлиг

Цанид хамба Агван Доржиевай гаталһан асари зам тухай “Шэдитэ эрхиин шэн удха” гэһэн статья Буряадай арадай уран зохёолшо, түүхын эрдэмэй доктор Ардан Ангарха­ев сэтгүүлдэмнай дурадхаһан юм.

“Минии эбии (эжы) Агван Доржиевые “бурхан хүн байһан юм” гэжэ хэлэгшэ һэн. Аг­ван хамба Түнхэн ерэхэдээ, манайда тогтодог байгаа. Эжыдэмни таримдаад хайрлаһан эрхинь мүнөөшье бии. Эжымни, һүүлдэнь баабаймни наһа баратараа энэ эрхеэр маани уншадаг һэн. Мүнөө би дүшөөд жэл шахуу энэ эрхи гартаа абажа зальбаран, маани мэг­зэм уншадагби”, - гэжэ Ардан Лопсонович онсолон бэшэнэ.

Нэрэтэ эрхиеэ татахадань, энэ айл бүлэдэ зохёохы заяа, зол хэшэг буудаг ёһотой даа гэһэн этигэл эжэлүүдгүй досоо түрэхэ юм.

“Байгал” сэтгүүлэй уран һайханай редактор, уран зохёолшо Надежда Гарма­ева Яхад Уласай хүүгэдэй “Кэскил”, “Юность Севера” сонинуудай редактор Ев­докия Иринцеева-Огдогой “Дуратайл һаа, дуранһаань бү арса” гэһэн туужые оршу­улжа, тэрэнь буряад хэлэн дээрэ гараа һэн. “Оршуулга болон уран зохёолой харил­саанууд” гэһэн ниитэ гаршаг доро энэ номтой танилсал­гын болоһон тухай Номина Ринчинова бэшэбэ.

***

Ирагуу найрагша Даша-Дондоп Очировай зохёолну­удые танижа ядамаар бэшэ юм. Заатагүйл һаа, фило­софско бодолһоонь, ажабай­далда дүтэ тобшололһоонь, нютагай яряа хэлэнэй зүйл оруулхаһаа хэмшээрхэдэггүй ушарһаань гү - өөрсэ өөрын аялга бүрилдөөд лэ, үгэнь үгэеэ татаһаар эелдэрхэнэ­эр үлхэлдэн, һонирхолтой зохёол бүрилдэшэдэг. За­рим енгүүтэй шэнжэлхы мүрнүүдтээ зөөлэн долгито шог оруулхадань, хадхуур­тайхан заряае гү, али ургама­лые торгоор нэмэриһэндэл хаяа?.. Үнэхөөрөөшье, Да­ша-Дондоп Эметхеновичэй нюур шарайданьшье шогу­ушанай һайн һанаата түһөө элихэн гээд заримдаа ада­гламаар. Харин шангараа һаань, баргажан һалхинай бад гэтэр үлеэдэг зангынь хүдэлжэшье магад ха.

Энэ удаа “Хэнтэг үбгэн ба гэнэн хүгшэн” гэһэн по­эмэ-онтохо зохёоходоо, Гун­га Чимитовэй оршуулһан А.С.Пушкинай “Загаһашан ба загаһан тухай онто­хон” гэһэн зохёолой аял­га дахаа, буряад байдалда үндэһэлөө бшуу. Хэнтэг хом­хой үбгэнэйнгөө хэлээшэ­эрнь лэ хэлтэргэһээр ошо­жо, Сэлэнгын Лусад хаанда хүгшэниинь хандадаг байба. Зобоһон хүгшэн юрэ бусын зүүдэ харана:

Хаанаһаа хүгшэн

Хаашуулай байдаг

Кремлиин ордонии –

Грановита Палаты

Хайшан гэжэ

Зүүдэндээ үзэхэ юм?

Хаанай шэрээ

Хаанаһаа хүгшэн,

Юунһээ боложо,

Юрэ бусын юумэнһээ,

Али, магад, балартаһан ухаанһаа

Уймарлажа үзэхэ болоо юм?

Хаашуулай ордондо

Хариин архи уудаг байгаа юм,

Уухадаа, үнэтэ загаһадаар

стерлядь, осётр, севрюгэнүүдээр

Закусовалдаг гэжэ,

Амтан үзэм виноградаар,

Ананас болон мангонуудаар

Эдиһэн ууһанаа даруулдагынь

С какого бодуна зобоһон хүгшэн

Мэдэхэ байгаа юм?

***

...Босфор Дарданеллэнүүды булимтаран эзэлжэ,

Хоёрдохи Рим – Константинополии

Үнэн алдарта шажантандаа бэлэг болгон үргэе,

Бүхэли бүмбэрсэг дэлхэйе эзэн мэтээр зонхилоё гэжэ

Алталмал хубсаһатай премьер – сайд

Хэнэй урда һаймууржа байһанаа мэдэнгүй,

Хомхой хобдог манай үбгэнэй урда –

Хаанда элидхэл хэнэб гэжэ һанажа,

Аһан ехээр, баарһан, оролдоно,

Арһа мяханһаа гаран алдана.

Хужарламааршье, энеэдэ­тэйшье иимэ үйлэнүүд олон.

“Афганай дэбтэрһээ” гэһэн туужа хэблүүлжэ, энэ но­мойнгоо түлөө Исай Калаш­никовай нэрэмжэтэ шанда хүртэһэн Очир Нурбаев шэнэ шүлэгүүдээ сэтгүүлдэмнай дурадхаа. Түрэһэн тоонто Таал зүүдэндэнь үзэгдөө юм ха:

Һанааб, һанааб!

Табатайдаа хахасаһан түрэл тоонтомни,

Таатайгаар хэлэбэл, түрэлэй холбоомни,

Багадаа наадаһан үетэн нүхэдни,

Бага ябаһан балшар наһамни...

Бүхы юумэн тэндэһээ ха юм – Таалһаа...

***

Прозаик Александр Лыг­деновэй “Нүүдэлшэд” гэһэн нилээн хэмжээнэй түүхэтэ зохёол сэтгүүлдэмнай 2018 оной хоёрдохи дугаарһаа толилогдожо эхилээд, энэ дугаартамнай түгэсэбэ гээ­шэ. Монголһоо нүүлгэнэй хүшэр хүндэ үйлэ ушаралну­уд тухай энэ зохёол уншаһан, хужарлан баярлаһан зо­ной, тэрэ тоодо сартуул угсаатанай өөһэдынгөө һанамжа элирхэйлхыень, һонирхолтой зохёол унша­хыень уряалан дурадхая.

Хоёрдохиёо соносхогдоһон “Далан долоон домог” гэһэн урилдаандамнай Мон­голой эрхэтэн Гэндэнги­ин Долгорсурэнтэй “Сэсэн хатан Соркуктай бэкуни: “Алтан дээд үнэнии аялгуу” гэһэн хөөрэлдөөн үгтэбэ. Арбан гурбадахи зуун жэлэй түүхын түбэрөөнэй сууряан аман үгөөр, сээжэ гурима­ар мүнөө сагта хүрөө гэжэ һанахада, үнэншэмөөр бэшэ, гайхалтай.

Нёдондо “Далан долоон домог” урилдаанда оролсо­жо, Хаан Шаргай ноёной дай­шалхы баатаршалгануудые харуулһан, тиин түрүүшын шанда хүртэһэн Түнхэнэй Тооро нютагай Лопсон Шен­хоров энэ удаа “Агы нүхэнэй абарга баабгай” гэһэн ээлжэ­этэ найруулгаяа эльгээгээ.

Буряадай уран зохёолой классик Баваасан Абиду­евай түрэһөөр 110 жэлэй ойдо Андрей Румянцевай “Шэдитэ сүндүүгэй жэмэ­стэ онтохонууд” гэһэн ста­тья үгтэбэ. “Саанаһаа за­яатай зүжэгшэн” гэһэн дулаахан дурсалгаяа уран зохёолшо Доржо Сультимов Буряадай АССР-эй арадай артист Һүндэб Рабсаловта зорюулһан байна.

“Танилсагты: шэнэ нэрэ” гэһэн ниитэ гаршагнай уда­аржашье һаа, буужа ерэбэ. Энэ удаа Бэшүүр аймагһаа гарбалтай Солбон Шойм­полов “Хуннууд. Үнэһэн то­борог болоһон хото” гэһэн романаа дурадхаба. Нилээн орёо хүндэ хэлэтэй, байгуул­гатай номые ород хэлэнһээ уран зохёолшо Надежда Гар­маева оршуулна.

Уншагшадаймнай тэшэ ядан хүлеэжэ байдаг Ча­драабалын Лодойдам­бын “Тунгалаг Тамир” ро­манай хоёрдохи номой үргэлжэлэл – сэтгүүлэймнай хуудаһануудта.

Уран зураашадай “Бар­гажан Түхэм-2019” гэһэн түсэлтэй зохилдуулан боло- һон можо хоорондын зо­хёохы фестиваль тухай мэргэжэлтэн Елена Има­наковагай, уран зураашад Бато Дугаржаповай, Алек­сандр Кобыльцовой бо­лон бусадай һанамжанууд, хабаадагшадай шэнэ хараа- һаа бүтээһэн зурагууд сэтгүүлыемнай шэмэглэбэ.

Хитадай арадай дуушан, арадай аман үгэ суглуулагша Айлтагүйн Нумаагай олон жэлэй туршада бүридхэн согсолһон “Буряад-Мон­гол арадай дуунууд” гэһэн ном хэблэн гаргагдаа юм. Өөрынь оролто үгэ, уртын дуунуудай дээжэ, элинсэ­гэймнай орхиһон баялиг уга­ашье сэнтэйл даа.

Кроссворд тааха дуратай гүт?

Буряад хэлэн дээрэ наадануудые, кроссвордну­удые, викторинануудые зо­хёодог бэлигтэн үсөөрөө гэхэ гү, али үгы шахуу гээ haa, алдуу бэшэ. Хэжэнгэ аймагhаа тоо бодолгын баг­ша Балдан-Доржи Базаро­вич Рыбдылов, Эрдэни Дари­базаров, Захаамин аймагhаа Мэлын дунда hургуулиин багша Баир Гомбоев - эдээ­хэн тоотой, абьяастай зом­най анхандаа «Буряад үнэн»- «Дүхэриг» сонин соо нюураа нилээн харуулhан юм. Эдэ зонойнгоо үсөөн хадань хүндэлхэшье, хүлеэхэшье гэ­эшэмнай аргагүй бэлэй.

Яагаад иимэ зохёохы шу­налтай хүнүүдые «бии бол­годог» юм гэhэн асуудал тушаа үнихэнэй һанаата болоhоор байтарнай, «Буря­ад үнэн» Хэблэлэймнай бай­шан соо тэрэ хүмнай өөрөө тодоршоходоо яадаг бэлэй. Хэн бэ гэхэдэ, хэбэд номхон Хэжэнгымнай Ушхайтын басаган, дүй дүршэлтэй, бэ­лигтэй сурбалжалагшамнай Дыжид Мархадаева мүн. 1983 онһоо 1995 он боло­тор интернат-hургуулида hypaaд, В.Мункинай нэ­рэмжэтэ Хэжэнгын лицей-hургуули дүүргээ юм.

Буряадай гүрэнэй дээдэ hургуулиин буряад хэлэ бэшэгэй факультед­тэ сэтгүүлшэнэй мэргэжэл шудалжа, Улаан диплом хамгаaлһан юм.1998 ондо «Буряад үнэн» сониндо ажалда орожо, мүнөө болотор амжалтатай ажаллана.

Дыжид Цыбикдоржиев­на сүлөө caгтaa кроссворд тааха дуратай байhан тула буряад хэлэн дээрэ кросс­ворд зохёогоод туршаха юм байна гэhэн бодолдо аб­тажа, бэелүүлжэ эхилээ ха. Оншо оньһыень тааруулжа зохёохо, түрэлхи хэлэнэйн­гээ баялиг түүбэрилэн, элдэб hалбарида, ажабайдалда хэрэглэгдэдэг үгэнүүдые мэргэ­лэн олохо, тэбхээнсэгүүд соо тэб гэтэр хоноон hуулгаха, уратандал адляар үнэхөөрөө ухамайлха тycгaap ажал ха даа. Юрэдөөл, буряад хэлэн­тэйгээ алгасалгүй, ами нэгэн түрэһэн хүн лэ иимэ үүсхэлдэ эхи табиха аргатай бэзэ.

Иигэжэ буряад кросс­вордшон мүндэлөө гэ­эшэ. Иимэ ушарhаа та бүгэдэнөө, уншагшадаа, олониитэеэ амаршалая.

Сүлөө сагтаа үндэhэн хэ­лэнэйнгээ баялиг уудалжа, үнэхөөр зүб харюунуудые оложо, олзо олоhондол бая­сажа һуухада, гоёл даа!

Энэ-тэрэ үгын тайлба­ри бэдэрhэн зон бэе бэеhээ hурагшалжа, нилээн эдэбхи­тэй таана ха. Намдашье хэ­дэн хүн хонходоһон байха. Дам саашаа уншагшадтай харилсаагаа бэхижүүлхын тyла харюунуудыень абажа, эрхим таагаашадые урмашу­улжа байлтай гү? Ямар нэ­гэн ондоо арга haнaxa юм гү?

Зохёохы энэ хэрэгтээ зо­ригтой ябахыень, шэнэ энэ зүргэеэ үргэн зам, үрэтэй ехэ ажал болгохыень за­луу нүхэртөө хүсэел даа.