​​Алтан дэлхэйн шэмэг Арьяа-Баалын ордон

Анна Огороднигой гэрэл зураг

Дээдэ Онгостойн Хамбын Хүреэ дасанда эхэ зурга­ан зүйл хамаг амитанда нигүүлэсхы сэдьхэлээр туһалха Арьяа-Баала бурханай ордоной барилга үргэлжэлһөөр. Энэ ехэ үйлэ хэрэгые анхан һанамжалжа түсэблэһэн, мүнөө ажалыень ударидан ябуулдаг Диваа­жан дуганай шэрээтэ Баир ламатай манай сурбалжалаг­ша уулзажа хөөрэлдэбэ.

- Нэн түрүүн юундэ имаг­тал Арьяа-Баалада ордон бодхоохо хэрэг гараа юм гэ­хэдэ, тон ехэ удха шанартай юм. Бүхы Будаадын шажан­тан, илангаяа буряад-мон­голнууд бага, ехэгүй “Ум маа ни бад май хум” тарни, али маани гэдэг (мааниин зурга­ан үзэг) булта уншажа ябадаг гээшэ. Энэ маани Арьяа-Ба­ала бодисадын зүрхэн тар­ни - эхэ зургаан зүйл хамаг амитан жаргалангаа эдлэг гэһэн маани юм, - гэжэ Баир ламбагай хөөрөөгөө эхилбэ.

Анна Огороднигой гэрэл зураг

Ордоной барилга

- Ородой Холбоото Ула­сай Будаадын шажантанай эгээл ехэ дасангуудай нэгэн болохо 31 метр үндэртэй, 65х42 метр үргэнтэй, 3096 дүрбэлжэн метр талмайтай Арьяа-Баалын ехэ ордон онсо, өөрсэ аргаар бодхоог­доно, - гэжэ Баир ламбагай сурбалжалагшадые барил­гын талмайгаар дахуулжа, ямаршье архитектор, ба­рилгын прорабһаа үлүүгээр асари ехэ барилгын яажа бүтэжэ байһаниие харуулба.

Анна Огороднигой гэрэл зураг

Һуурииеньшье табихадаа, тон өөрсэ янзаар хэдэн мян­ган жэлдэ хэлбэришэгүйгөөр байхынь, айхабтар ехэшье, орёошье ажал бүтээгдэһэн юм ха. Далай лама Буряад­тамнай залархадаа, эндэл Арьяа-Баалын ордон бодохо юм байна гэжэ айладаһан байгаа. 1990 оной эхе­эр энэ үүсхэл гаргагдаад, һуурииень татахаар хоёр газар этэгдэжэ, Москваһаа мүнгэн бага сагаар һомологдоод, һуури шудхагдажа эхилэгдээд орхигдоһон юм. Тэрэ һууришье сагай эрхэ­эр һалаа, гантаа. Тиимэһээ 2014 оной августын 4-дэ да­хин шэнээр барилга эхилээ. Түсэлынь баһал һэлгэгдэжэ, Хамбын хүреэнэй Дуйнхор, Согшон, Диваажан дугану­удай дүхэригтэ тааралду­улжа бодхоогдожо байна. Ойхонһоо гарбалтай архи­тектор Бронислав Борисо­вич Михайлов ордоной түсэл тон өөрсэ янзаар зохёоһон габьяатай.

Анна Огороднигой гэрэл зураг

Богонёор хэлэбэл, эгээл доодо дабхарынь гол хаал­га үүдэнүүдэй добжоонойнь доогуур өөрын үүдэтэй байха. Энэ дабхар хэдэн таһалгатайгаар, үһээтэйгээр баригдаа. Эндэ мүргэлэй хэ­дэн танхим, Россиин Будаа­дын шажантанай Заншалта Сангхын музей, шажанай сударнуудай сан нээгдэхэ, хэ­дэн зуун мүргэлшэдэй хонон үнжэн байхаар байранууд түхеэрэгдэхэ. Тиимэһээ оёо­рынь хэдэн дабхараар хушаг­дажа, тусхай түхеэрэлгээр һайнаар дулаалагдаха.

Һууринь болон доодо дабхарынь Түнхэнһөө уг­тай Вячеслав Намсараевич Байминовай хүсөөр бариг­дажа хушагдаа. Буряадайм­най хүн зон, хаа-хаанаһаа бууһан айлшад, мүргэлшэд Диваажан дуганай дэргэдэ дураараа хэдышье хирпии­сэ худалдажа абаад, Арьяа-Баалын ордоной барилгада үргэхэ аргатай байгаа. Хир­пиисэ бүхэндэ худалдажа абаһан хүнэй нэрэ бэшэгдээ. Тиигэжэ энэ барилга бүгэдэ зоной нангин хэрэг болоо. Хүнэй боди сэдьхэл, һүзэг бишэрэл шэнгээжэ, бүгэдэ зоной арга шадалые, хам­тын хүсые гэршэлжэ, буу­рал эхэ Буряад ороноймнай, арад зоноймнай хэтын хэ­тэдэ хүгжэн һалбархые най­дуулна. Хирпиисэһээ гадна модонһоо эхилээд, шабын түмэр, бетон гэһэн барил­гын зүйлнүүд мүнөө ямар үнэтэй гээшэб – олонойл оролдолго!

Анна Огороднигой гэрэл зураг

Мүнөө дээдэ дабхарну­удайнь 21 метр үндэртэй хананууд бодхоогдоод, ер­былдэжэ байна. Хоорондоо үһээ-дотор хушалтагүй иимэ үндэр ханануудые бариха гэ­эшэмнай орёоһоо орёо хэрэг гэжэ харагдана. Энэ барилга юрын хүнэй ойлгохыншье аргагүй.

Доторнь дүрбэн ехэ тул­ганууд бодхогдожо бай­на гэжэ манда ойлгуулба. Хараһаар, тулганууд гэжэ ойлгохошьегүйш. Эдэ тул­га-бахананууд баһал өөрын онсо барилгатай. Үргэн ехэ тэбхэр, үндэрһөө үндэр (21 метр) эдэнэр дотороо хүндытэй юм байна. Тэдэнэй соогуур дээдэ дабхарнуудта гараха гэшхүүрнүүд аятайха­наар табигдана. Иимэ һонин түсэл Бронислав Борисович зохёогоо бшуу.

Энэ асари ехэ ажал хэ­нэй хүсөөр, мүнгэ алтаар бүтээгдэнэ гээшэб гэһэн асу­удал эжэлүүдгүй бии боло­но:

- Эдэ бүгэдэ ажал хүдэлмэриие Ойхонһоо угтай, нигүүлэсхы сэдьхэлтэй Ва­лентина Спиридоновна Урбаева бүтээлгэнэ, - гэжэ Баир ламбагай урматайгаар тэмдэглэхэдээ, - элбэг гар­тай, үргэн дэлисэтэй үнэн сэхэ жиндагтаа юртэмсын бүхы һайн һайханиие, буян хэшэг, үлзы хутаг, аза жар­гал хүсэжэ байнабди, - гэжэ мэдүүлээ.

Хамбын Хүреэ дасанай зуу гаран лама багшанар, хубарагууд энэ ехэ жинда­гайнгаа урагшатай урматай, олзотой омогтой, үлзы ху­тагтай ажаллажа ябахыень одо ехэ заяашадтань, орон хангайн эзэдтэ, Ойхон ехэ баабайдань гээд лэ, дээдын ехэ һахюуһадта даадхажал байдаг.

Анна Огороднигой гэрэл зураг

Тус ордон юундэ дотор хушалтагүйгөөр баригдаа юм гэхэдэ, 21 метр үндэртэй Арьяа-Баала бурхан залаг­даха ха юм. Тиихэдээ даб­хар бүхэнэй табсангуудһаа энэ туйлай ехэ хүрэг бүхы тээһээнь хүн бүгэдэдэ жэгдэ­эр харагдажа байха.

Эдэ хананууд болон дүрбэн тэгшэ тулгануудһаа залгамжалан, баһал хэ­дэн дабхар – хубинуудһаа бүридэһэн оройнь тодорхо. Холо, ойроһоо толорон ха­рагдаха оройень заншал­та ёһоор алтаар шараха гү, али Диваажан дуганаа но­мин хүхөөр, хүжэ ногооноор шэмэглүүлһэн Баир ламба­гайн һанамжаар болохо гү - барилга шэмэглэн түгэсхэхэ урашуул, хабаадаһан жинда­гууд шиидхэхэ.

Хушын хангалаар...

- Ордон соо залагда­ха Арьяа-Баалын хүрэг 21 метр үндэртэй байха. Тэрэ Бурханай магнай зулайда (гурбадахи нюдэн байдаг) Диваажан дуганай дэргэдэ бодхоогдоһон Арьяа-Баала бурхан тодхогдохо юм. Энэ бурха хоёр жэлэй саада тээ Ивалгын дасанай Цырен багша уран наринаар хуша модоор бүтээгээ. Манай эдэбхитэй жиндаг Элеоно­ра Александровна Зангеева энэ бурхандамнай шэлээр бунхан барюулаа. Тиимэһээ мүргэлшэднай хоёр нюдөөрөө хаража мүргэхэ ар­гатай болоо юм. Тиигэ­эд эдэ жэлнүүдтэ хушаар бүтээгдэһэн хүрэг яажа бай­наб гэжэ жэлэй дүрбэн сагта жэгдэ шэнжэлнэбди. Зунай 35 градус халуунда, үбэлэй янгинама 40 градус хүйтэндэ оройдоошье хубилнагүй. Ха­рин үбэлынь амиды мэтээр сэнтэнэ, - гэжэ Баир ламба­гай ушар удхыень ойлгуулба.

Юундэ иимэ шэнжэл­гэ хэгдэнэб гэхэдэ, 21 метр үндэртэй гол ехэ Арьяа-Ба­ала баһал урданай буряад заншалаар хуша модоор бүтээгдэхэ. Валентина Урбае­вагай туһаламжаар 500 кубо­метр хуша модон бэлдэгдээ. Тиигээд хахархагүйнь тула урданай ёһоор дүрбэн тээһээ үлеэгдэхэгүйгөөр, наранай элшэдэ тудуулхагүйгөөр, хура бороодо, саһа мүндэртэ сохюулхагүйгөөр тусхай бай­рада хадагална. Тиихэдээ нэгэ жэгдээр хатаахаяа, узу­ур үзүүрынь тайрагдаһан та­лаарнь нэгэ захаһаань избё­осхоор болон нүгөө талынь тусхай шэрээр шэрдүүлээ. Иимэ арга хэрэглэхэдэ, хуша (бэшэшье модон) хахаран барингүй, нэгэ жэгдээр, забһар зайгүй хатаха юм.

Гол шухалань, сэнтэйнь гэ­хэдэ, хуша модон өөрын ами­тай, алта мүнгэн, зэд, гуулин, болоршье, шабар гүлтэгэнэ (гипсшье) мэтэ амигүй бэшэ, өөрын һайхан хангалтай юм байна гэжэ үнэн дээрэнь ойл­гообди. Хэды үргэн ехэ 3096 дүрбэлжэн метр талмайшье һаань, хушаар бүтээгдэһэн 21 метр үндэртэй хүрэг энэ ехэ ордон соо сугларһан бүгэдэ зониие хангалтама һайхан агаараар амилуулха бшуу.

Анна Огороднигой гэрэл зураг

Арьяа-Баалын ордоной гол үүргэ

Буряад орондомнай һүүлэй үедэ хэды олон дасан ду­ганууд, субарганууд, Бурхан багшын хүрэгүүд бодхоогдо­об! Этигэлэй хамбын мүнхэ бэе, хадын хабсагайда яларан толорһон Янжима гээд лэ, арад зоной, һүзэгтэйшүүлэй мүргэхэ, шүтэхэ нангин шүтөөнүүд хүрэхөөр болоо бэшэ юм гү гэхэ хүнүүд бии. Харин Арьяа-Баалын ордон өөрын баһа өөрсэ удхатай юм. Эндэ заншалта хуралну­уд үнгэргэгдэхэгүй. Дүйсэн үдэрнүүдтэ: шэнын 8-да, 15- да, 30-да гурбан хоног үдэр һүнигүй үргэлжэлдэг “Ню­нэй” хурал, буряадууд “Ма­ани” хурал гэдэг, хурагдажа байха. Уласхоорондын хэлэ­эр ретрит гэдэг.

Гурбан хоногто мүргэхэ мүргэлшэдэй байра бай­дал жэншэдгүй аятайха­наар түхеэрэгдэхэ. Ша­лань дороһоо тусхай хэрэгсэлнүүдээр дулаасу­улагдажа байха юм. Зохид байрада, һайн байдалда мүргэлшэд эхэ зургаан зүйл хамаг амитанай жаргалангаа эдлэхын тулада Арьяа-Ба­алын зүрхэн тарни болохо “Ум-маа-ни-бад-май-хум” ма­ани таһалгаряагүй уншал­сажа, саглашагүй ехэ буян олохо. Мүргэлшэд гэхэһээ, эдэ хуралнуудта ямаршье яһанай, ямаршье һүзэгтэй зон хабаадаха аргатай. Сэдь­хэлээрээ амарха, ухаан бо­долоо гүйлгэхэ арга хүн бүхэндэ хүсэд дүүрэнээр ол­гогдохо ха юм.

Анна Огороднигой гэрэл зураг

Мүнөөнэй сэмүүн саг­та ямаршье хүн һанаагаа зобожо ябана. Уласхоо­рондын ойлгосоор хэлэ­бэл, “стресс” гээшэдэ залуу хүгшэншье, гэр бүлэтэйшье, ганса үрөөһэншье, бай­ра байдалтай, гэр бараа, хаяа ханагүйшье, ажалтай ажалгүйшье, тушаал зэргэ­тэйшье, юрыншье ажалша малша хүн бүхэн дайруулна. Энэл хуралда хабаадаһан хүн һанаа сэдьхэлээ амар­жа, һайн һанаагаар, һайхан сэдьхэлээр, энхэ тэнюунээр, гэр бүлөөрөө эбтэй эетэй­гээр ажаһууха, ажал хэрэгээ урагшатай урматайгаар ябу­улха аргатай болоно. Мүн баһа Будаадын шажанай ехэ багшанарые саг сагтаа ерэ­жэ, номнол, һургаалнуудые бүгэдэндэ табижа байхаар уригдахаар хараалагдана.

Анна Огороднигой гэрэл зураг

Үшөө тиихэдэ, мүнөөнэй сагай хүндэхэн байдалһаа боложо, зарим зоной һанал муудаа. Тиигэжэ муу һанаа һанаалжа, нүгөөдүүлдээ мууе хүсэдэг болоо. Хэды тиигэбэшье, олоной һанал нэгэдэбэл, наадыншье гү, али саадыншье (далдын) юумэндэ диилдэхэгүй бо­лоно бшуу. “Субажа ябаһан барасһаа эблэрһэн шаазгай хүсэтэй” гэжэ анханай хүүр тон зүбөөр хэлэгдэһэниинь үнэн. Арьяа-Баалын ордон соо нэгэ доро мянга хахад зон багтаха юм. Һаналаа нэгэдэһэн эды олон зоной хүсэн барагдашагүй!

Анна Огороднигой гэрэл зураг

Энэ ордон арад зоной үгэлигын ашаар бодхоог­доно болон Арьяа-Баалын хүрэг бүгэдэ зоной орол­долгоор бүтээгдэхэ. Хүн бүхэнэй оруулһан хубита - саглашагүй ехэ буян! Үлзы хутагынь үри үхибүүдтэнь, аша зээнэртэнь, гуша дүшэдэнь долоон үедэ доло хүрэхэ.

Баримта:

Ямаршье арад, гүрэн түрэ бүхэн хүгжэлтынгөө ямар нэгэн үе бүхэндэ үе сагаа, арад зонойнгоо хүсэ шадал гэршэлһэн ехэ шүтөөнүүдые бодхо­дог, түүхэдэ ородог. Урдандаа Буряадта Наян тохой Майдари, Зандан Жуу, Этигэлэй хамбын шабинараараа Янгаажан дасанда бүтээһэн 21 метр үндэртэй Бурхан багшын хүрэг гээд, олон шүтөөнүүд байһан. Мүнөө Захааминай Санагада 41 метр үндэртэй Арьяа-Баалын хүрэг табигда­хань.

Буряадууд Арьяа-Баала, Ханшан Бодисада, халха монголнууд Жанрайсиг гэжэ мүргэнэ. Анха­най санскрит сударнуудта Авалокитешвара гэжэ бэшэгдэдэг. Будда болонгүй, сансарын хүрдэ соо эрьелдэһэн хамаг амитаниие абархаб гэжэ тангариглаһан Арьяа-Баала эхэ зургаан зүйл ха­маг амитанда туһалха ухаантай.