1719
Энэ гэрэл зураг 150 жэлэй саана мүнөөнэй Сэлэнгэ аймагай дэбисхэр дээрэ оршодог Бултамуурай дасанда буулгагдаһан байна. Тэрэ үедэ Бултамуурай дасан эгээл баян дасануудай нэгэн гэжэ тоологдодог байһан. Юундэб гэхэдэ, хажуугаарнь Сайн агуу зам гарадаг байгаа ха юм. Дасан шадархи арбан зошод буудалай гэрнүүдтэ наймаашад байрладаг, хамбышад тогтодог байгаа. Тиимэһээ эндэ элдэб ашаа тээһэн тэмээнүүдэй, заануудай олоороо байхань гайхалгүй. Хамбышад дасанда мүргэжэ, саашанхи замаа урагшалуулхаяа элбэгээр үргэл хэдэг бэлэй.
- Анхан дасанаа һэргээхэеэ ерэхэдэмнай, эндэхи булашануудые бэдэрһэн «хара малтагшад» олон байгаа. Тэдэниие намнаха болон ажаһуугшадай хүсөөр ойро тойронхиеэ һахиха баатай болообди, - гэжэ дасанай шэрээтэ Буда ламбагай хөөрэнэ. – Уласхоорондын «хара малтагшадай» сайт дээрэ Бултамуурай дасан Карибай далайн болон Елисейн талануудай удаа гурбадахи байна. Тиимэһээ “хара малтагшадай” энээгүүр эрьелдэхэнь гайхалгүй.
Бардам байдалтай баяшуулай хото
1727 ондо Буурын хэлсээнэй баталагдахаһаа урда тээ табангуудай түлөөлэгшэд хилэ харалсажа байһан. Тэрэ үедэ хоёр гүрэнэй хоорондохи хилэ табилга хэлсэгдэжэ, худалдаа наймаа ябуулха хэрэг гуримшуулагдаа. Хилэ шадар Троицкосавск байгуулагдаһаниинь ушартай юм. Теэд тэрэ бултаниие багтаахагүй байһан. Тиимэһээ дэргэдэнь Хяагта - хожомоо миллионернүүдэй ниислэл - тогтоогдоо. 1728 ондо һангай мүнгөөр 24 алаабхитай буудал, наймаашадай 32 гэр баригдаа. Гушан жэлэй үнгэрхэдэ, Бултамуурай (булад түмэр гэһэн удхатай) дасанай һуури табигдаа. Гол жиндагуудынь хасагууд һэн.
XIX зуун жэлэй тэндэ Хяагта түлэг хүгжөө. Европо руу эльгээгдэхэ сай имагтал Хяагтаар гаража, наймаанай эрьесэ 30 сая түхэригтэ хүрөө. Эндэхи хорёод баян наймаашад – миллионернүүд 1855 оной байдалаар хамта дээрээ 160 сая гаран түхэригтэй гэжэ тоологдожо байгаа. Тиихэдэ гүрэн соогоо Хяагтал бэеэ дааһан өөрын хүтэлбэритэй байһан. Албан татабари тон ехээр суглуулагдадаг (бэшэндэ орходоо, 150 дахин үлүү), тэрэнэйнь дүрбэнэй нэгэ хуби болбосоролдо гаргашалагдадаг байгаа. Уласай углууда байрлаһан багахан хотодо 9 (!) һургуули бии һэн. Тэрэ тоодо: реальна училищи, басагадай гимнази, басагадай приходской училищи, дүрбэн жэлэй хотын училищи. 1862 ондо тэндэ Үбэр Байгалдахи түрүүшын барламал сонин «Хяагтын хуудаһан» («Кяхтинский листок») хэблэгдэжэ эхилээ.
Баян бүдүүнээр ажаһуудаг Хяагта тэрэ сагтаа суурхажа байгаа. Кинематографой ухаалан зохёогдоһоор оройдоол жэл хахадай үнгэрөөд байхада, хяагтаархин кино хаража эхилээ. 30 модоной саанахана өөһэдын «Рублёвкотой» байгаа. Эм домтой булагтай, шабартай Хираанай Адагта баяшуул гэр бүлөөрөө ерэжэ зуһадаг бэлэй. Жэшээлэн хэлэхэдэ, Лушниковтанай зуһаланда дүрбэн томо байшан гэр, адуу малай байра, сэсэрлиг, уһанда орожо шунгаха хоёр газар, дүүжэнүүд болон онгосонуудай буудал байгаа.
Түбэд хүрэһэн түрүүшын буряадууд
XIX зуун жэлэй һүүл багаар Бултамуурай дасан түүхэдэ ороо. Энэ удаа нэгэ ламынгаа ашаар. 1919 ондо Петроградта мэдээжэ эрдэмтэн, түүхэшэн, аяншалагша Гомбожаб Цыбиковэй «Буддист-паломник у святынь Тибета» гэжэ ном хэблэгдээ.
- 1898 оной намар Янгаажан дасанай Цэбэг-Даньчжа Ирдынеев гэжэ минии танил лама Түбэд болон Непалаар аяншалһан Бултамуурай дасанай Мижид-Доржо ламын гар бэшэг намда эльгээгээ. Оюутан ябаһан би тэрэ бэшэгыень профессор А.М. Позднеевтэ харуулааб. Тиихэ үедэ тэрэ «Сказание о хождении в Тибетскую страну Малодербетского Бааза багши» гэжэ ном хэблүүлээд байгаа. Гар бэшэгтэй танилсаад, намайе өөрөө Түбэд ошожо ерэхыемни дурадхаа. Тиигээд Ородой Географическа нэгэдэлэй зүблэлдэ зууршалжа, аяншалгын мүнгэ һомолуулаа, - гэжэ Гомбожаб Цыбиков бэшээ һэн.
Лубсан Мижид-Доржо лама 1882 оной августын 25-һаа 1886 оной зунай тэн болотор Түб Азиин Монгол, Түбэд, Жагар оронуудаар аяншалаа. Аяншалгынгаа дүнгүүдээр «Тобшо домог» бэшээ. Энэ зохёол XVIII-XIX зуун жэлнүүдтэ буряад-монголнуудай дунда дэлгэрһэн замай тэмдэглэлнүүдтэ хабаатай.
- Буряад аяншадай эгээл һайн зохёолнуудай нэгэн гэхэдэ, алдуугүй. Лубсан Мижид-Доржо хараһан, үзэһэн газар нютагуудаа нэрлээд, өөртэнь һонирхол түрүүлһэн нютагуудые зураглана: Алашаань, Хүхэ-Нуур, Тэнгэри, Элэсэн, Гүмбүүм, Добо, Нагчуу. Һаса хотын ехэ хиидүүдые, ламанарай, юрын зоной ажаһуудал зураглаһаниинь ехэ һонирхол татана. Түб Азиин урда оронуудаар ябаһаниинь баһал һонирхолтой. Зүүн Энэдхэг болон тэндэхи зон тухай материалнууд ехэ сэнтэй, - гэжэ Мижид-Доржо ламын «Тобшо домог» тухай Цыбен Жамцарано бэшэһэн.
Эндэ тэмдэглэхэ нэгэ шухала зүйл гэхэдэ, профессор Позднеев «Предание о хождении Пандидо-Хамбо ламы Заяева из цонгольского рода» гэжэ ажалаа хэблүүлһэниинь хуушан монгол хэлээр бэшэгдэһэн зохёолнууд соо хадагалагдадаг. Иигэжэ ород профессурын дэмжэлгэ хабаадалгатайгаар буряад арадай түрүү түлөөлэгшэд 150 жэлэй удаа гурбадахи үедөө – Гомбожаб Цыбиковтэ шухала үүргэ дамжуулаа.
Баян түүхээрээ бахархан...
1862 ондо Хяагтада 165 худалдаанай гэр, 276 наймаашан тоологдожо байгаа. Тэдэнэй 60-аадынь жэлэй туршада 5 сая түхэригэй эрьесэтэй худалдаа хэдэг байгаа. Харин бүхы зонойнь тоо оройдоол 4 мянга гаран һэн. Хяагтые Европын, Азиин, Америкын олзын хэрэг эрхилэгшэ бүхэн мэдэхэ байгаа бшуу. Дэлхэйн экономико шудалхадаа, Карл Маркс Хяагтын ажабайдал шэнжэлһэн байдаг. Теэд байн байһаар, Суэцкэ канал, Транссибирскэ түмэр зам, ород-япон дайн сайн замые үгы хэжэ, баяжаһан наймаашадшье ондоо тээшээ олзын хэрэг эрхилхэеэ ябаа…
Һүзэгшэдтэ шэрүүн шанга сагууд тулажа ерээ. Бурревкомой 1922 оной майн 18-ай нюуса бэшэг соо: «Буряадууд ехэнхидээ һүзэгүүшэ… лама багшанараа ехэтэ хүндэлдэг, хэлэһэн, зааһыень жэншэдгүйгөөр гүйсэдхэдэг», - гэжэ тодорхойлогдоно. 1923 оной октябриин 10-да баһал нюусаар Бурревком болон РКП(б)-гэй Буряад-Монголой Обком шиидхэбэри абаа: «Зүблэлтэ засагай болон Коммунис намай бүхы арга хүсые дүүрэнээр хэрэглэжэ, ламын шажантай шадаха зэргээрээ тэмсэл ябуулагдаха ёһотой». 1936 ондо дасан усадхагдажа, далан удаан жэлнүүд соо үгы байгаа…
- Улаан номдо оруулагдаһан амитадые, жэгүүртэниие дасанайнгаа газаагуур олоор хараад гайхадагби. Томо тоодог шубууд аажамаар гэшхэлхэ, хара тоншуул ниидэхэ даа, - гэжэ Буда лама хөөрэнэ. – Үглөө бүхэндэ хуралай урда нэгэ үнэгэн ерэдэг. Гороолоод лэ, сэржэм дээжэ үргэхые хүлеэдэг. Хаа-яа дасанай сонхо руушье шагаадаг. Хэдэн жэлэй урда шононуудта дайлуулһан хүдөөгэйхин буу шуу барижа айлгаһаниинь, һүрэг шононууд дасан тээшэ шэглээ юм байха. Намдаа хонходобод: «Дасанайнгаа мал адууһа харыт, хамгаалыт!» Теэд бидэ эндэ нэгэшье шоно хараагүйбди…
Бултамуурай дасан бага, ехээр барилгануудаа үргэлжэлүүлһээр. Мүнөө дуганда заншалта хуралнууд үнгэргэгдэжэ, хүн зоншье олоороо ябадаг болоо. Согшон дуган баригдана. Шажан һүнөөлгын хатуу шэрүүн сагта нюугдаһан хоморой хэрэгсэлнүүд олдоно. Харин арад зоной һанаан сэдьхэлдэ хадуугдан хадагалагдаһан түүхын хуудаһанууд ирагдан нээгдэһээр. Тэрэнь туһатайшье, һургаалтайшье ...
Бултамуурай дасанай жасаһаа
Дара АНЖИЛОВА,
Сэнгэ РИНЧИНОВ буряадшалба
