2076
Агын Сагаан дасан гороолжо ябахада, ара таладань, ханада, хүнэй хүрэхөөр үндэртэ, Сагаан үбгэн һуудаг. Олон һүзэгшэд энэ мал, зөөри хэшээдэг сахюусанай элшэ хүсэндэ хүртэлсэхэеэ гараараа эльбэһэн, адиста хүртэһэн гэжэ эли даа. Сагаан шулууниинь ялагар, мүлигэр болонги.
Сагаан Үбгэн тухай Зугаалайгаар ябахадаа, Ринчинэй Готоб үбгэжөөлтэй 1985 оной январиин 18-да уулзажа хөөрэлдэһэнөө бэшэжэ абаһан байнаб. Тэрэ Готобой хөөрэһөөр иимэ: «Энэ Сагаан үбгэн Зугаалайн дасанай задархада унаад, газарта уруугаа хараад хэбтэһэн юм. Уданшьегүй дүтэхэнэ дасанай нэгэ дуган соо зүблэлэй зургаан байрлаба. Хэрэлсын доодо боориин газар хүнэй хүлдэ элээд хонхойшоходонь, энэ Сагаан үбгэниие мушхамалаар ооһорлоод, сараар шэрэжэ асараад, хонхор соо хоноогоод табижархиба. Олохон жэлдэ байгаад, тэрэнь хүнэй хүлдэ мүлиршөө».
Энэ Сагаан үбгэн тухай тон hонороор, үнэншэмөөр удхыень Ширабай Бата үбгэжөөл 1989 оной майн 26-да намда хөөрэhыень бэшэжэ абаа hэмби. Бата үбгэжөөл тиихэ үедэ хүбүүнэйдээ Улаан-Үдэ хотодо ажаhуугаа. Ошоходомни, Добчин хүбүүниинь, Сэсэг бэринь, ашанарынь байба. Бата ахай иигэжэ хөөрэбэ:
«Сагаан үбгэнэй бүтэхэ хэрэгтэ би hайса гараа хүргэлсэhэн хүмби. Борбоосхойн (гоёороо hаа Базарай) Гончиг-Жалсан, Ваанданай Дагба-Осор хэhэн юм. Би эдээнэй тогооень бариха зуураа, сүлөөтэйдөө баазашаг ажалда оролсохоб. Шулуу жэгдэлэлсээб, зураггүй шулуунhаа үлүүень түнхижэ сэбэрлэхэб. Шэрээтэ ламхай: «Дасанаймнай арын шабараар хэhэн Сагаан үбгэн эбэреэ, шэнээр шулуугаар hиилээд үргэе», - гээд, эдэ хоёр дархашуулые оложо, хэхыень дурадхаhан байгаа. Тэдэнь зүбшөөлөө үгэжэ, ямар шулуу хаанаhаа асарха бэлэйбди гэлсэхэдээ: «Суусалай (Оловяннын) хойто хадаhаа асархада болохо байгаа. Тэндэhээ асарhан шулуугаар Сүүгэлэй дасанда hиилүүр урдань хэhэн юм», - гэлсэбэшье холошообо. Аяар зуугаад модо ха юм. Зэргэлээд байhан Золтонгоогой сагаан шулуугаар хээд үзэе гэлсэбэ ха. Эндэhээ шулуу шэрэжэ асархыень Жалсанай Дамдинда хандаба.
Тэрэнь мори тэргээр асархабди гээд, тэргэеэ бэхилбэ. Тэрэ томо шулууе лаб даахаар болгобо. Олоороо ошожо ашаад, Гончиг-Жалсанай газаа буулгаба. Энэ дарханиинь дасан дээрэ байдалтай, анханда ламаар ябаhан ха. Тиигээд дархалха болоходоо, хатуугаар шэрэмэл булад түмэрөөр хэгдэһэн олон янзын түхэлэй сабшуурнууд хэрэгтэй болоходонь, нютагайнгаа түмэршэ дархан Жалсанай Жалсарайе хабаадуулба. Энэ дарханиинь ото сабшуурнуудыень заhажа, хурсадхажа үгэдэг байба. Жалсарай ганса түмэршэн бэшэ, юрэнхы уран хүн hэн. Хэжэ эхилхэдээ, шулуу тоншоходоо, дүрэтэй болоhон ородой тээрмэ шүдэлдэг Цэдэнэй Сэсэбэйе уриба. Сэсэбэй Дагба-Осор хоёр Ардиин Цэдэнтэнэй гарбалтай, түрэлнүүд hэн.
Эхилхэдээ, уран нарин Гончиг-Жалсамнай саарhаар сагбар(трафарет) хээд, тэрэ зурагаа дахуулаад, хурса үзүүртэй сабшуураар аалиханаар тоншоходонь, шэл шэнги жэгдэ болоhон шулуун дээрэ сараа үлэхэ. Энээнээ дахуулаад, hиилүүрээр эли болгон зорохо. Сэсэбэй бидэ хоёр энэ мантан шулуу жэгдэлээ hэмди. Хоёр урашуулнай энэ сагбарhаа бууhан сараагаар хурса хутага түхэлтэй зэбсэгээр шулуугаа зорохо, хонхор гаргаха. Хонхорнуудай хоорондохи үлүүень Сэсэбэй бидэ хоёр сабшуурдажа сэбэрлэхэбди. Алдажа, эндүүржэ, буруу юумэ хэхэгүйемнай Сагаан үбгэнэй томоор зураhан зураг хажуудамнай ханада хадаатай байха. Хараад ажаллахада,туhатай бэлэй. Зурагыень Гончиг-Жалсан зураа hэн ааб даа. Хожомынь Сагаан үбгэнэй олон дүрэ зураг харагшаб, иимэ гоёор зураhые үзөөгүйб. Урашуулнай маанадаа hэргылхэ: «Гэнтэ эндүүржэ, шангаар тоншоод, бүл гэмтээгты. Шулуун няагдахагүй. Дахяад шулуу асарха хэрэг гараха», - гэхэдэнь, айгаад, дүмэхэмнайшье хэлэшэгүй. Иигэжэ ажаллажа байхадамнай, дасанhаа эдеэ хоол үгэхэ. Үдэр бүри тарган хониной мяхаар би, тогоошониинь, бууза орёохоб. Энэ зун бидэнэр эдеэгүй буузаяа эдеэ hэн хабди.
Урмаа хухарһан урашуул
Энэ ажаллажа байhан шулуумнай газар дороhоо малтажа гаргаhан, дэбтэглэhэн, шиигтэй шулуун юм. Энээнээ хатаажархихагүйе оролдохобди. Хаташоо гээшэ hаа, зэбсэгтэ диилдэхэгүй, тогдорхой болошохо гээд, ото нойтон hэеыгээр хушадаг бэлэйбди. Һүни хоногтоо hэеыдээ hайса уhа адхахабди. Миин хурса хутагаар зорогдожо байхал даа. Бэлээр түгдэршэгүй, hиилүүр сохиходо, угаашье аятай юм. Иигэжэ бүхэли зунаа үбhөөшье сабшаха хампагүй арай гэжэ намарай эхиндэ бүтээгээд, хана түшүүлжэ хараад, бултадаа өөhэдынгөө ажал гоёшообобди. Шэрээтэ ламхайдаа ошожо: «Бэлэн болоо, ошожо хаража анжарагты», - гэхэдэмнай, байд гээд, дасанай ехэшүүл олоороо морилбо. Хаража үзөөд, ламхайн абарал болобо: «Гоёор бүтээшье hаа, юрын түхэлынь таарамжагүй, ёлтон, хэлтэн хэлбэритэй, тэгшэ янзатай байха ёhотой», - гээд, бүхэли зунаа хэhэн ажалыемнай голоод ябашаба.
Ошоhон хойнонь: «Эй, халаг, анханда шулуугаа асараад байхадаа, харуулдахаяа яагаа гээшэбибди», - гэжэ гэмшэлдэбэгэмэрэлдэбэбди. Гончиг-Жалсамнай бүри хэнhээшье ехээр гажарба, уурлаба: «Хэжэ байхадамнай ерээд, хараад ошоходонь яадаг байгаа юм?! Шэрээтэдээ найраад, пэсхыжэ, дасанhаа гараад, зуугаад алхалхаяа залхуурха, - гэжэ байжа ганирба. – Зай, яахаб даа. Бата, үлэhэн мяхаараа ехээр бууза шана», - гэбэ. Буузын бэлэн болохо үедэ Дагба-Осорнай ерэхэдээ, гэрhээ нэгэ томо үйhэн түйсэтэй hүнэй нэрэмэл архи асарба. Энээнииень дууhан уужархибабди. Гончиг-Жалсамнай нэгэ шэл монополиин хара архи (водка) гаргаба. Энээнииень уугаад, хойморооршье, хаяагааршье хонхо, бүхэ боложо хоноо hэн хабди. Ямаршье олзогүй хооhон бусаhан бүhэтэнгүүд гэр гэртээ таража, гэргэдтээ гэмэрүүлжэ байжа, хагдаршаhан үбhэ сабшаа бэлэйбди. Тэрэ голосооной бологшо Сагаан үбгэнөө уруунь харуулаад унагаажархёо hэн хабди. Тэндээ удаан хэбтээ, тиигээд зүблэлэй гэшхүүр болоо гээшэнь үнэн юм, би өөрөө hайса хараhамби.
Хальмагуудай халуун хабаадалгаар...
Хожомынь Агын дасан ерээд, гороо хэхэдэмнай, энэ Сагаан үбгэмнай дасанай арада залаатай байха бэлэй. Одоо би танингүй яахабиб. Бүхы уран наринаа энээндэ гаргаhан хүн ха юмбиб. Баярлаhан гээшэмни хэлэшэгүй. Дээрэ дээрэhээнь оло дахяад адис абабаб. Гомбоев шэрээтэдэ ехээр баярлабаб. Болоод лэ байха юумыень юуень Зугаалайн дасанай шэрээтэ тиихэдэ голоhон юм.
-Хэдыдэ Сагаан үбгэнөө дүүргээ hэмта? – гэхэдэмни,
-Юрэдөө, 1924 ондо гээшэ hэн гү, али 1925 ондо гээшэ hэн гү, мартаад байнаб, - гэжэ 82 наhатай Бата ахай хөөрөөгөө түгэсхэбэ.
Яагаад Сагаан үбгэниие Агын дасан залаха болоо юм бэ гэхэдэ, баhа нэгэ өөрын удхатай. Хальмагууд сүлэлгын газар Красноярскын хизаарhаа Бурхан Буддын мүргэлтэй буряадта түшэглэжэ, олоороо табяад оной эхеэр Ага ерэhэн юм. Иигэжэ Зугаалай ерэhэн бүлэг хальмагууд хотоной хойто захада оршоhон Үндэр hаалида хүдэлөө. Энэ hаалиин тугалшан наhажаал хүн тугалаа адуулжа, хотоной урда захада хабтагар сагаан шулуу hандайлаад hуутарнь, дээрэ дурдагша Ринчинэй Готоб зэмэрхэбэ гэнэ:
-Бурхан hандайлжа hуугаад, үшөө тэрээндэ тамхинайнгаа гааhа сэбэрлэжэ, тоншоржо байха, ямар зүдэр хүмши! – гэхэдэнь, тэрэнь ехэтэ сошожо:
-Алимбэ? Хаана бурхан байнаб? - гэбэ юм бэзэ.
–Энэ шулуунайш доро, ара таладань, Сагаан үбгэн hиилээтэй байха, - гэбэ алтай. Ехээр гайхаhан энэ хальмаг hүни болгоод, hарын сагаанаар ломуудые бариhан хүбүүдые дахуулжа асараад, энэ томо шулууе урбалдуулан гэхэдэнь, үнэхөөрөө, Сагаан үбгэн байжа байба. Тэрэ дороо сар тэргээр олоороо ерэжэ, үргэжэ ашаад, фермэеэ абаашаад, үбhэнэй хорёо соо буулгаад, хорёо түшүүлээд зогсообо.Үглөөдэрынь хальмагууд олоороо ерэжэ арилгаба, аршаба. Уhа, балин үргөөд, урдань зула бадарааба, үргэбэ, мүргэбэ. Зулынгаа бүхэхэдэнь, энэ бурханай хажуудахи hүриhөө үбhэ асалжа асараад, хушаба ха. Уданшьегүй Сагаалганаар hайса үргэбэ, мүргэбэ.
Нэгэ нүхэр бригадир ерээд, үбhэмнай хэр зэргэ боложо байна хаб гэжэ шалгахадаа, хорёодо аhалдаhан бухал үбhэ хараад, фермые даагшада муурхаба: «Энэ юундэ үбhэ хорёодо обоолообта? Ерээд, газааhаань ашаад ошохо бэлэдхэл хаяа. Хэнэй ажал гээшэб? Энэ үбhэеэ энэ доронь hөөргэнь hүридэнь абаашагты», - гэгдэбэ. Дуулажа байhан хальмагууд бригадирай далда орохотойнь сасуу үбhэеэ абаад, бурханаа брезентээр хушаба. «Энэ иигэжэ бурханай байхадань, нэгэдэхеэр, аюултай, хоёрдохёор, нүгэлшье байжа магад», - гэлдээд, үнөөхи тугалшан үбгэжөөл залуу хүбүүнтэй сугтаа Сагаан үбгэнөө Агын дасан тэргээр асараад, Гомбоевтой уулзаhыень бэшээ гээшэб. Эдэ Сагаан үбгэниие залаhан хальмагуудай гарыень нилээд барагаар сайлгаад, Гомбоев ламхай дасанайнгаа амбаарhаа сагаан талха, саахар тэдээндээ үгэhэн ха.
Энэ Сагаан үбгэн гэшхэбэри болоошье hаа, зугаалайнхидай талаанда арамнайлагдаагүй ушарhаа hиилүүртэй юрын сагаан шулуунай зэргэтэй, бурханай шанартай болоогүй байhанhаа хожом хойшодоо ехэ тиимэ муу нүлөөгүй үнгэрhэн гээшэ аабза. Теэд дасанай нээгдэhээр, арбаад жэл соо Зугаалайн нэгэшье хүн Сагаан үбгэниие дасан залахые оролдоогүй. Сагаан үбгэн хара газарта эльгэлдээд, хальмагуудай хэрэгсээтэр эндэ хэбтээ. Нютагай зон ашаанай машинаар Агын дасан залаха аргатайл байгаа, теэд айгаа гээбы.
Хожомынь, 1968 оной зун, нэгэ искусствовед эрдэмтэн ерэхэдэнь, би тэрэ хүниие дахуулжа, дасан харуулбаб. Тон ехээр hонирхоhон, hайхашааhан юумэниинь гэхэдэ, энэ Сагаан үбгэн бэлэй.
-Энэ үнэтэй, буряад арадай урлалай шедевр юундэ дасанай газаа байдаг юм бэ? Үгы болоо hаань яахабта? Америкэ оруулаа hаа, энэ шулуунай шэгнүүрээр адли сагаан мүнгэ үгэхэ байха, - гэжэ намда хэлээ. Гайхалаа бараа бэлэйб.
Дамби-Нима Цырендашиевай архивһаа басаганиинь Цыцыгма Дамбиева дамжуулба
