​​Үндэр долгито уянга

Чингис Шенхоровой зураг

Созданная в ее произведениях мифологизированная модель пути выражает опыт жизни, берущей начало в глуби веков:

Уурал манаар хушаатай

Буурал сагуудта бусажа,

Эли сэхыень асууха

Элинсэгүүдээ һэрюулжэ,

Наян-Наваа тухайда

Наярсар лэ дуулаһайб,

Уян сэдьхэлыень баясуулжа,

Буян хэшэгтэ хүртэһэйб.

“Наян-Наваа поэмэ соогоо Ц.Дондогой өөрынгөө оюун ухаанай, мэдэрэлэй бэдэрэлгэнүүдые элинсэгүүдэй захяатай холбон элишэлнэ. Бөө мүргэлэй, буддын шажанай ёһо гуримуудтай, үльгэр домогто заншалнуудые дурдан, зам харгын дүрэ зураглаһаниинь, жэгтэй һүлдэ тэмдэгүүдые зүн зүүдэн соогоо олоһониинь угаа һонирхолтой.

“...Перед нами не только момент откровения поэта, а знак культуры, то, что делает искусство содержательным, а художника – сверхчутким. На памяти, ее глубинных архетипах зиждется власть великих художников над чувствами и умами”. (Авторай мүрнүүд).

О вечных истинах жизни и мироздания

Ажабайдалай болон оршон дэлхэйн мүнхэ шэнжэнүүд

“Наши предки сохранили в улигерах, легендах и преданиях слово – самое хрупкое богетство из всего создаваемого человеком. В слове, прошедшем сквозь века, открывается мир духовных исканий народа, его надежд и разочарований, мир, хоть и наивный, но гармоничный и мудрый”. (Авторай мүрнүүд).

Эхирэд-булагадуудай «Бүхэ Хара хүбүүн”, “Хүрин Алтай” гэһэн үльгэрнүүдһээ жэшээнүүдые автор дурдана. Түнхэнэй буряадууд үеһөө үедэ ама залган Алтан Мундаргын эгээл үндэр орьелой мүнхын уһан тухай хөөрөө дамжуулдаг байгаа.

Ардан АНГАРХАЕВ “Мундарганууд” гэһэн уянгата үгүүлэл соогоо багадань таабайнь хөөрэжэ үгэһэн энэ домог өөр янзаар найруулан, гүнзэгы удхатай тобшололнуудые хэнэ.

“Нэгэтэ нэгэ гэгээн тэрэ аршаанда хүрэхэ гэбэ. Эгээл бэрхэ ангуушаниие газаршан болгожо абаба. Хадын нэгэ нюрган дээрэ гэгээн газаршандаа хэлэбэ: “Би эндэһээ сааша өөрөө ошохоб. Хүлеэгээрэй, гансал хойноһоомни бү хараарай!”

Ангуушан ара нюргаа алтан мундарга тээшэ залаад һуутараа, бэеэ барингүй эрьен харажархиһан юм.

Гэгээн орьёл үндэр өөдэ ниидэжэ ябаба!

Һүүлдэнь гэгээн бусажа ерээд, хэлээ юм гэлсэдэг: “Мүнхын аршаанһаа хүн түрэлтэнэй хүртэхэ саг үшөө ерээдүй юм байна!”

- Юундэ? – гэжэ ангуушан гайхаба.

- Мүнхын аршаанай энэ дэлхэй дээрэ байһаниинь болоо гэжэ зальбарая! – гэбэ гэгээн. Үшөө таанадта юун хэрэгтэйб?

- Теэд та тэрэл аршааниие хүн зондо залажа асархын түлөө тэрээ руу морилон ошоо бэшэ гүт? – гэжэ ангуушан гайхаба, гэлыбэ.

Гэгээн үнихэн дуугай һууһанайнгаа удаа: “Тэрэ аршаа­ниие абаргаса могой гурба тойрон хүреэлээд хэбтэ­нэ!” – гэжэ хэлээ юм.

Ангуушантаяа тараха дээрээ гэгээн тэрээндэ хадын нэгэ хүтэл дээрэһээ абажа тулгалһан модоной хара үндэһэн һорьбоёо бэлэглэбэ.

“Хадагалаад байгаарай!” – гэжэ захиһан юм.

Сэсэн мэргэн тэрэ үбгэжөөл нэгэл юумэ ойлгожо магад. Юундэ энээхэн тулгуураа үгөөб? Тулгуур?.. Хүн түрэлтэмнай үшөө хүл дээрээ хүсэд тогтожо шаданагүй-тулгуур хэрэгтэй гэһэн далда удхатай юумэн бэшэ гү?! Тулгуур хэрэглэхэгүй болоходоо, ёһотой хүн шанараа олоходоо, мүнхын аршаанһаа хүртэхэ эрхэтэй гээгүй гү?... Мүнхэдөө оршон байха эрхэтэй...

...Бишье модоной үндэһөөр хэгдэһэн тэрээхэн морхигорхон тулуурые хадын хормойдохи нэгэ бишыхан тосхондо найман ханатай буряад гэрэй хойморто тахяатай байхыень сэдьхэл зүрхөө хүдэлгэн хараа һэм, үзөө һэм... (“Мундарганууд” сооһоо).

«Мүнхын аршаан» гэһэн поэмэ соогоо уран зохёолшо энэ темэдээ дахинаа хандаа һэн.

“....В бурятской поэзии начина­ется новый этап, основывающийся на научном исследовании, начи­нается новое художественное твор­чество, основанное не только на интуитивном, на эмпирическом, но и на научном, на знании законов и закономерностей мироздания, на интеллектуальности и образован­ности. Ардан Ангархаев показывает то, как можно со­единить воедино искусство и науку…», писал известный литературовед, док­тор филологических наук, профессор Саян Балданов в статье «Современ­ная литература: со­стояние, перспекти­вы и проблемы».

Ардан Ангарха­ев своей поэмой подтверждает тот факт, что сама действительность ге­нерирует миф, а каждый народ соз­дает собственные варианты мифа. Это продолжается до тех пор, пока он осознает себя народом со своим языком и своим мироощущением”. (Авторай мүрнүүд).

Сотворение мира: новый миф от Галины Раднаевой

Дэлхэйе мүндэлүүлгэ: Галина Раднаеваһаа шэнэ домог

Поэзия Галины РАДНАЕВОЙ полна символов душевных странствий человека в лабиринтах памяти и воображения. Ее мироощущение напоминает хранилище памяти об иных мирах и связи времен, образах общей (коллективной) человеческой памяти, и оно мифологично.

В поэме Галины Раднаевой «Зүүдэнэй дурдалга” (“Призывание сна”, 1987), состоящей из пяти частей – һалаа (ветвей), героине снится мифопоэтическая картина начала сотворения мира: «Хадын шэнээн/ шулуун мэлхэй / урдаһаам гэтээд / зогсошоно – Хараа муутай / нюдэд соонь /галаб сагууд һүнэнэ. Уняар манаяа / хуряаһан огторгойдо /мүшэд гэнтэ / носошоно. /Үбгэн мэлхэй /һаргаад эндэ / хабсагай болоод / мүнхэршэнэ. “С гору величиной / каменная черепаха /уставившись на меня, / остановилась – В слабовидящих / ее глазах / эпохи / гаснут./ На небе, убравшем /дым и туман, / вдруг звезды / зажглись - /Древняя черепаха, / ослепленная, / в скалу превратясь, / навеки застыла» (перевод здесь и далее наш).

Энэдхэг, монгол үльгэр домогууд соо мэлхэй эб найрамдал, амар амгалан байдал түхөөгшэ, эхинэй эхин һүлдэ гээд тоологдодог. Алтан мэлхэй дэлхэйн һуури түшэгынь мүн, нюрган дээрээ хэбтэшоо һаань, дэлхэй урбалдашаха гээд монгол домогууд соо хэлэгдэдэг юм. Галина Раднаевагай героиниин зүүдэн соогоо мэлхэйтэй уулзахадань, оршон тойронхи байгаали һэргэшэнэ. Бодото байдалһаа ондоо, сүлөөтэ оршон руу орохо гэһэн диилдэшэгүй шанга хүсэлдэ абтан тэмсэнэ.

“Путь героини по мифо-поэтическому пространству продолжается и в четвертой ветви сна с подзаголовком «Засаг буляалдаан» («Борьба за власть») происходит ее столкновение с хтоническими существами, некими силами-архонтами, стремящимися завладеть зародившимся миром.

...Встречи с этими чудовищами символизируют своего рода чистилище, куда приводит поэт свою героиню: «Ямар заяатайгаар, /ямар зүргөөр/ хүрэжэ эндэ / ерээбиб?/ Хуурмаг дэлхэйе /үнэн гүүлэхэ/ оршолон хэбэртэй, /һүртэй гээшэнь-/ Ямар дали, /ямар зориг/ асарааб намайе, /гайханаб”. “Какой судьбой, / какой тропой / дошла я/ досюда? /Неправедный мир / сделать справедливым / могущая вселенная, /как она грозна - /Какие крылья, / какая смелость/ привели меня, / я удивляюсь».

...Героиня в своих мучительных размышлениях о величии и малости человека сравнивает его со свечой, эхом, тенью, духом. Приводятся прямые аллюзии с древнегреческим мифом о Прометее, прикованном к скале.

Поэт дарует героине в конце сна умиротворение, и потому мы видим уже другую картину мира, полную светлой надежды. «Загал буурал / һогоомни/ ногоон тужаһаа /инзагаа дахууланхай, /һүн ехэ /далайһаам/ ундаа харяахаяа/ буужа ябабал. Золоймни хүшэрые/ хүлэйнгөө хурдаар/ дабаха /хүлэгни хүлеэнхэй, /һүмбэр ехэ/ хормойдо намдаа үүрһээжэ байбал”.

Пробуждение, все события ”мифосна», обладающие очистительным, сакральным смыслом, приготовляют героине новое бытие, духовное возрождение. Перед нами герой нового мифа или эпоса, наделенный особым даром, уникальной способностью услышать истины, лежащие за пределами реального, несовершенного мира”. (Авторай мүрнүүд).

(Эхиниинь ноябриин 6, 13, 20-ой дугаарнуудта).

Галина ДАШЕЕВА, Буряадай арадай ирагуу найрагша, Ород Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ

(Үргэлжэлэлынь хожом гараха)