1212
Владимир Цыденов
Хүндэтэ уншагшад! Хуули сахилгын ажалда наһаараа хүдэлһэн Владимир Дагбажалсанович Цыденов мүнөө хизаар ороноо шэнжэлгын ехэ ажал ябуулна. Үнгэрһэн жэлдэ “Алан – историческая родина. История. Краеведение. Родословная” гэжэ ном хэблүүлээ бэлэй. Өөрөө Хориһоо гарбалтай тула, хори буряадуудай түүхээр ехэтэ һонирхоно, илангаяа урда үеын хуулинуудыень шэнжэлһэн байна.
Уласхоорондын урда үеын байдал
1600 оной эхин багаар Ород гүрэн Баруун Сибириин тала дайдые өөрын засаг мэдэлдэ оруулжа, Азиин болон Европын гүрэнүүдтэ ехэ хүсэ шадалтай байhанаа харуулаа.
Тиихэ үедэ Монгол орон хэдэн хуби боложо таһаранхай байгаа. Джунгари - Зүүн гар (“левая рука, левая сторона”) - мүнөө үедэ Хитадай баруун хойнохи Казахстан, Росси болон Монгол гүрэнэй хилэнүүдэй захаар болоно. Баруун тала дайдада байhан гүрэнөө юундэшьеб Зүүн гар гэжэ нэрлээ. Тиигэбэ яабашье, зарим монгол зон Баруун айл гэдэг байгаа ха, тиимэһээ мүнөө Барнаул город байна ха юм.
Халха-Монгол - энэмнай мүнөө үеын Монгольская Народная Республика - МНР.
Иигэжэ бэеэ даанги үүрын хаан засагтай хэдэн хуби гүрэнүүд болошоо. Монгол ороной хаан ноёд һайдтаяа хамта хүсэтэй, шадалтай Ород гүрэнтэй харилсаа холбоотой болохоёо шидээ.
1620 ондо Монгол орон соо Джунгариин (Зүүн гарын) хаан Хара хула Халха-Монголой Алтан хаан хоёр Ород гүрэнэй ниислэл Москва хотодо өөhэдынгөө посольство нээһэн байна.
Хоёр посольство юундэ тогтоогоо гээшэб гэхэдэ, эдэ хоёрнай хоорондоо аргагүй ехээр эбээ таһаранхай дайсад болонхой, олон жэлдэ шуhата хюдалсаа хэжэ байгаа.
Өөhэд өөhэдынгөө посольство нээхэдээ, Джунгариин Хара хула хаан, Халха-Монголой Алтан хаан хоёр холые хараалһан түсэб табяа гээшэ ха. Гэнтэ үшөө саашаа дайлалдаа hаа, хэн нэгэниинь Ород гүрэнтэй эбтэй болоод, дайшалхы талаар хамтараа hаа, хүсэтэй болошохо. Тиихэдэнь нүгөөдэниинь хүсэтэй нүхэр гүрэнгүй хадаа гансаардаад, диилдэхэ ушартай болохо.
Тэрэ үедэ Хитад, Манжуур гүрэнүүд Монгол ороной гүрэнүүдтэ яагаашье hаа туhалхагүй һэн. Манжуур гүрэн Хитадые эзэмдэжэ, өөрынгөө мэдэлдэ оруулжа эхилээ. Үшөө Монгол гүрэн руу орожо, эзэмдэхэеэ байгаа.
Тиихэдээ Монгол орон гээшэ аргагүй хүсэ шадалтай Ород, Хитад гүрэнүүдтэ хоёр тээһээ шангаар хашагдаа бэлэй.
Хүсэ шадалтай Англи, Испан шэнги гүрэнүүд, дэлхэйн далай тамаран гараха онгосотой хадаа ехэ-ехэ океан далайнуудые гаталжа, мэдэгдээ үзэгдөөгүй шэнэ газарнуудта хүрэжэ, өөрынгөө мэдэлдэ оруулжа байгаа.
Ород гүрэн миин байгаа бэшэ, эдэ гүрэнүүдhээ дутахагүйл гэжэ шармайгаа. Түсэбынь баһал аргагүй үргэн байжа, газар уһаяа, хилэ дайдаяа үшөө саашань үргэдхэхэ, хаанта засагайнгаа мэдэлдэ оруулха, байгаалиин баялигуудые, ашагта малтамалые эзэмдэхэ зорилготой һэн.
Тиихэдээ хаанань бэ даа хүсөөрөө, хаанань бэ даа эльбэ мэхээрээ арга хээ. Хайшаншье гэжэ байгаад гүрэнэйнгөө иимэ ехэ түсэб ба даабари дүүргэхэ ёhотойбди гэжэ землепроходууд, атаманууд, воеводонууд бододог байгаа.
Баруун Сибирьһээ зүүн зүг тээшээ Зүүн Сибириин тала дайда болоно. Тиихэдээ буряад-монгол арад зоной газар дээрэ хүлгөөтэй, шуhатай сагууд ерэжэ эхилбэ. Атаманууд, воеводонууд нютаг һууринуудта, айл аймагта дай хэжэ, хүн зониие зобоожо, дээрмэдэжэ, муу ааша гаргажа байгаа.
Иимэ ушарhаа боложо, буряад- монголнууд яажашье тэмсэлдээ, дайлалдаа hаа, хүсэ шадалаараа тэнсэхын аргагүй байба. Ород гүрэнэй мэдэлдэ орохоёо байhаниинь эли болоо. Оробол, гүрэнэй элдэб янзын тэдхэмжэдэ, тэрэ тоодо ноёд һайдта мүнгэ салин түлэхэ гэхэ мэтэдэ орохо болоно. Хэды дахин ниислэл Москва хото Алтан хаанай түлөөлэгшэд ошоhон хадаа “Ород гүрэндэ амгалан байдалтай, хүн зониинь hайн байна, манай хаан хатуу” гэжэ үгэ гаргадаг байгаа.
Хүсэ багатай Грамота асарһан тухай
1649 ондо Халха-Монголой Сэсэн хаанай мэдэлэй Сэлэнгэ мүрэнөөрхинэй айл аймагай толгойлогшо ноён Түрүүхэн Табунаанай түлөөлэгшэд Москва ниислэл хото ерэжэ, Ород гүрэнэй хаан Алексей Михайловичта ороо гээшэ. Буряад-Монголой түлөөлэгшэдые эгээл ехэ хүндэтэйгөөр угтан абаа. Тиихэдэнь ядаhан тулиhан шэг шарай харуулаагүй, бардам бүдүүн, эбтэй hайн янзатай уласхоорондын ехэ даамал ажал ябуулжа байhанаа мэдүүлээ.
Хэдэн дабаа, олон ехэ гол мүрэнүүдые гаталжа, холын харгыда ябаашье hаа, нүүдэлшэ буряад- монгол зондо холын харгы юундэ зоболонтой, хүндэ байхаб даа.
Сэсэн хаан гээшэмнай Халха- Монголой хаан Түрүүхэн Табунаан хадаа Буряадай газарай Сэлэнгэ мүрэнэй захаар засаг баряад, Сэсэн хаанай мэдэл соо байhан ноён болоно. Сэсэн хаанай хүрьгэн хаш даа. Түрүүхэн Табунаан гээшэмнай албан засагай хүндэлhэн нэрэ обог болоно. Тиихэдээ Табан айл аймагай, уг гарбалай Түрүү хаан, Совет үеынхеэр түрүүлэгшэ гээшэ.
Ород гүрэнэй Алексей Михайлович хаан 1649 оной мартын 13 –да Грамота зарлиг гаргажа, буряад-монгол арад зон Ород хаанай мэдэлдэ ороо гэжэ тэмдэглээд, атаман ба воеводонуудта хюдалга, дээрмэдэлгэ, муухай шуhата ааша гаргахыень хориhон байна.
1649 оной мартын 13-да гараhан Грамота зарлиг тухай СССР-эй үедэ хэлэдэг ба бэшэдэггүй байгаа.
Юундэ? Юун болоо гээшэб? Тиигээд олон янзын шалтаг байгаа юм бэшэ аал даа.
Нэгэ шалтаг хараад үзэхэдэ, иимэ байна: тэрэ үедэ Иван Похабов гэхэ мэтын атаманууд, воеводонууд буряад газар дээрэ дай хэжэ, хүн зониие хюдажа, дээрмэдэжэ, муу ааша гаргадаг байхаhаа гадна, буряад-монгол ноёд һайдтай хөөрэлдэхэдөө, бүдүүрхэхэ, энэтнай манай газар, таанад хариин хүнүүд гээшэт гэдэг байгаа. Иимэ ушарнуудта энэ Грамота зарлигые хүсэндэнь оруулха гэхэдэ, ехэ hаалта хэжэ, саашань ябуулаагүй бэшэ аал даа.
Буряадууд Иван Похабовые «бахаба, баhаба» гэhэн удхатайгаар абари зангыень нэрлэдэг байгаа. Иимэ атаманууд ба воеводонууд Ород гүрэнэй, хаанта засагай авторитедые доошолуулаа, үндэр нэрэ зэргыень муушаг болгоо ха юм даа.
1700 онуудаар Петр 1 хаанай байха үедэ Ород гүрэнэй олон ноёд һайд буряад газар дээрэ боложо байhан политикые hайн тээшэнь эбтэй эетэйгээр дипломатическа харгыда оруулха гэжэ шиидэжэ, буряад-монголнууд хари зон бэшэ, түрэhэн нютагтаа ажаhууна гэжэ атаман ба воеводонуудта ойлгуулха ажалаа ябуулаа. Иимэ ажал ябуулаагүй hаань, Ород гүрэнэй ехэ үргэн геополитическэ түсэбтэ ехэ hаалта болохо ха юм даа.
Хуулита зарлигай хүсэн ехэ байгаа
1721 оной октябриин 22-то Русь гээшэмнай Российская империя боложо, Петр 1 хаан Император гэжэ титултэй болоо. Тиигээд атаман ба воеводонууд политическэ аренэ дээрэ үүргэеэ дүүргээд, түүхэдэ нэрэтэй болоод лэ дүүрээл даа. Орондонь Савва Рагузинскийда адли шэнэ политигууд бии болоо. Тэдэмнай ёhотой дипломатичнаар ажалаа ябуулжа эхилээ.
Буряад-монгол арад зон 1649 оной Грамота зарлигай дутуу дундыень, шадалгүйень ойлгоо гээшэ. 1702 оной намар Хори буряадууд Бадан Тураахин толгойлогшотой Москва хото ошоходоо, 1703 ондо Петр 1 хаан засагай хүсэтэй Зарлиг асараа. Тэрэ Указ ёhотой хүсэ шадалтай, үнэншэмөөр болоно. Указай ёhоор буряад-монгол арад зон Ород гүрэнэй мэдэлдэ ороо хадаа засагаар хамгаалагдаатай тула, буляан абтаhан газарнуудаа бусааха, ааша гаргадаг атаман ба воеводонуудые хэhээхэ болоо.
Энэ Указ хүсэндөө орожо, буряад-монгол арад зон Ород гүрэнэй засаг үнэншэмөөр хүсэтэй гэжэ этигээ. Тиигэжэ буряад-монгол арад нютагайнгаа газар дайдаяа өөрынгөө мэдэлдэ миин оруулаа бэшэ, тэмдэг ба тамгатай саарhатай болгоо. Тиихэдээ нэгэшье атаман ба воеводо энэ манай газар, таанад хари хүн гэхэ эрхэгүй болошоо.
1700 онуудаар Россиин империдэ ааша гаргадаг атаман ба воеводонууд үгы боложо, арад зониие илгангүй хөөрэлдэжэ шададаг политигууд бии болоо.
Хэдышье Ород гүрэнэй мэдэлдэ ороошье hаа, буряад-монгол орон ёhотой хүсэтэй, дүүрэн автономитой болоо гэжэ баталагдаhан Грамота зарлиг абтаа.
Ород гүрэнэй мэдэлдэ ороходоо, газар нютагаа абахадаа, буряад- монголнууд өөрынгөө засагтай, хуули заншалтай, ноёд һайдтай, шүтэжэ байха шажан бурхантай болохо болоно.
Владимир ЦЫДЕНОВ
(Үргэлжэлэлынь удаадахи дугаарта гараха).
