​​Алиш тээшээ адли тэгшэ

Жэлэй эхин hарын 13-да Ородой Холбооной хэблэлэй ажалшадай мэргэжэлтэ hайндэр тэмдэглэгдэдэг. Тэрэ 1991 оной декабриин 28-ай үдэр хуулиин ёhоор баталагдаhан юм. Агууехэ Пётр хаанай зарлигаар 1703 ондо байгуулагдаhан «Ведомости» гэhэн сониной нара хараhан үдэрhөө энэ hайндэр эхиеэ абана.

Буряадтамнай үнгэрhэн жэлэй дүнгүүдээр хэблэлдэ хабаатай, мүн олондо мэдээсэл тараадаг хэрэгсэлнүүдэй ажалшадые Засагай газарта суглуулжа амаршалдаг, шагнал хайраар урмашуулдаг hайхан заншалтай.

Харин гүрэнэй албан зургаануудай мэдээсэлэй албанай мэргэжэлтэдые үнгэрhэн жэлэй hүүлшын hарада элирүүлжэ, «Хрустальный валенок» гэhэн урилдаанай дүнгөөр баhал шагнаhан, ажалыень сэгнэhэн юм. Тус урилдаан манай уласта 13-дахияа боложо үнгэрөө гээд тэмдэглэлтэй. Анхан байгуулагдахадаа, алибаа сонин сэтгүүл, теле-дамжуулгануудай дутуу дундые элирүүлжэ, шоглоhон маягтай байгаа. Харин 2011 онhоо эхилжэ, эрхим зар (реклама) бүтээгшэдые, мэдээсэлэй албанай мэргэжэлтэдые, засаг баригшадые, Интернет-блогернуудые тэмдэглэдэг болоо бэлэй.

«Ганса минии габьяа бэшэ…»

Үнгэрэгшэ жэлэй «Хрустальный валенок» гэhэн урилдаанай тусхай шанда Элүүрые хамгаалгын яаманай мэдээсэлэй албанай хүтэлбэрилэгшэ Туяна Лыгденовагай ажал үндэрөөр сэгнэгдэһэн байха юм. Оройдоол жэлһээ үлүүхэн соо эндэ хүдэлхэ үедөө иимэ сэгнэлтэдэ хүртэһэниинь ажалаа жэншэдгүй һайнаар дүүргэдэгынь харагдаад ерэнэ бшуу. Мэдээсэлэй албанай хүдэлмэри зосооhоонь мэдэхэгүй зон тэрэниие тон хүнгэн ажал гээд hанана ёhотой. Харин оройдоошье тиимэ бэшэ. Яаманайнгаа ажал тухай мэдээсэл хэблүүлхэ, олон тоото сурбалжалагшадтай харилсаха, тоогүй олон зоной хонходоходо, хүн бүхэндэнь тодо харюу үгэхэ гэхэhээ эхилээд, хүнэй нюдэндэ харагдахагүй ажал олон байгаа ааб даа. Бүхы Буряадайнгаа аймаг бүхэндэ байhан эмшэдтэй ажалаа нягта холбоотойгоор ябуулха гол зорилго болоно ха юм. Эндэ-тэндэ гай тодхор боложо, хүнэй гэмэлтэбэлнь, тон түрүүн сурбалжалагшад эмшэдhээ мэдээсэл абажа, олондо мэдээсэл дуулгана ха юм. Эгээл эдэ хоёрой дунда хэблэлэй албанай ажалшад байдаг. Үдэршье, hүнишье байг тон түргэнөөр үнэн тодо мэдээсэл суглуулжа үгэхэ гээшэ ажалынь болонол даа.

Эмнэлгын hалбарида илангаяа арад зоной болон эмнэгшэ хоёрой бэе бэетэеэ үгэеэ ойлголсохо гээшэ ехэ хүндэ байдаг. Тиигэншьегүй яахаб? Дүтынгөө хүнэй үбшэлөөд зобожо байхадань, эмшэн ажалаа дутуу хэнэ гэжэ hанагдаха. Тиигэжэ гомдол бариха зон аргагүй олон байна ха юм. Арсалдаата, хүнгэн бэшэ оршон байдалай тогтоходо, тон аргааханаар зөөлэрүүлхэ, үгэеэ ойлголсохо хэрэгтэнь туhалха ажал гээшэл даа.

- Энэ шагналда хүртэhэндөө аргагүй баяртайб. Ганса минии гаргаһан габьяа бэшэ, харин суг хүдэлдэг нүхэдэймни хамhажа бүтээhэн ажалай дүн гээшэ. Бидэнэй хэжэ байhан хэрэгые үндэрөөр сэгнэhэн мэдээжэ, түрүү сурбалжалагшадта тон hайниие хүргэнэб. Найдалыень дүүргэхэ гэжэ оролдохобди, - гээд, Туяна Лыгденова мэдүүлнэ.

Зохёохы абьяасаа мүлирүүлһээр

Туяна Баировна гүрэнэй хүтэлбэрилхы ажалда хүдэлбэшье, зохёохы абьяастай гээд хэлэхэ шухала. Тэрэ аглаг үндэр Аха hайхан нютаг тоонтотой юм. Эжы абын гурбан үринэрэй тээли боложо мүндэлхэдөө, hанаха hарбайха эгэшэтэй, найдамтай түшэлгэ дүү хүбүүтэй юм. Туяна басагахан юрын лэ хүдөөгэй үхибүүдтэй үндыбэшье, хара багаhаа нэгэ өөрсэ hэн. Оршон тойронхи байгаалияа, үдэр бүри мандан гаража байгаа улаан нараяа, Аха голойнгоо түргэн урадхалые, үнгын олон сэсэгүүдые, шубуунай дуулахые хүнhөөл ондоохоноор дуулаха, хараха талаан бэлигтэй юм багаhаа. Эдээхэн ажаглалтануудаа уран үгын аргаар уянгата шүлэг болгон зохёожо туршаhаниинь ошо ошоhоор, яhала гоёхон мүрнүүд боложо мүндэлөө. Хүбшэ тайгын дундахана оршоhон аглаг hайхан тоонто Аха нютаг, инаг дуран, эжы абадаа зорюулhан дулаахан мүрнүүдые Туяна найруулна.

- Һургуулида hурахадаа, зохёоhон шүлэгөө олондо харуулангүй, саахануур нюугаад байгша hэм. Минии 9-дэхидэ hуража байхадамни, Виктория Аюшинова багшамни намhаа hурангүй, аймагай «Аха» сониндо шүлэгыемни толилжо, урма зоригыем бэхижүүлhэн, дали ургуулhан юм, - гэжэ Туяна эшэнгеэр хөөрэнэ.

Шэнэ мянган жэлэй эхин дээрэ дунда hургуулияа түгэсэжэ, тэрэ Буряадай гүрэнэй ехэ hургуулида орожо, тоо бодолгын багшын мэргэжэлээр hуралсалаа үргэлжэлүүлээ. Тэндэ hураха үедөө хурса гуурhаяа орхёогүй, бүришье эршэтэйгээр уянгата мүрнүүдээ найруулаа.

Уран шүлэгшын гуурhан дороhоо мүндэлhэн шүлэгүүд олон урилдаануудта оролсожо, шангай hууринуудые эзэлhэншье байха юм. Бууралхан Буряад орондомнай анха удаа 2006 ондо боложо үнгэрhэн Бүгэдэ буряадуудай «Алтаргана» гэһэн уласхоорондын нааданда Туяна шүлэгөө дурадхаад, шангай 2-дохи hуурида гаража шадаа. Намжил Нимбуевай нэрэмжэтэ шүлэгшэдэй урилдаанда буряадаар эрхим шүлэг найруулба гээд нэрлэгдэhэн байха юм. Үшөө тиихэдэ «Кавказай дуунууд», Хамба лама Даша-Доржо Итигиловэй нааданда хабаадажа эрхимлэhэн. Зохёохы ажалайнь түрүүшын дабаан дабагдажа, шүлэгүүдэйнь «Аянша» гэжэ нэрэтэй суглуулбари 2005 ондо нара хараа бэлэй. Үшөө нэгэ ном болохо шүлэгүүд суглараад байна.

Буряадтаа мэдээжэ болоhон залуу хүгжэм найруулагша Лудуб Очиров тээмэндэ Туянын шүлэгүүдтэ хүгжэм зохёогоод, «Байкальский рождественский фестиваль» гэhэн түсэлдэ оролсоо. Эдэ талаан бэлигтэнэй зохёолыень Большой театрай түрүү дуушан Анна Аглатова ирагуу гоёор гүйсэдхэжэ, олоной hонорто дурадхаhан юм.

- Мүнөө үеын оршон байдалда хэды шүлэг зохёобошье, тэрэнээ ном болгожо согсолоод барлаха гэбэл, хуу өөрыншни халааhанай зузаанhаа дулдыдаха. Урдань гүрэн ирагуу найрагшадта зохёоhон юумыень барлаад, үшөө дээрэнь хашарhа түлэдэг hаа, мүнөө сагта тад ондоо болонхойл даа. Түрэл буряадаараа уран гоёор найруулха, угайдхадаа бэшэhэн юумыешни ойлгохо зон жэлhээ жэлдэ үсөөржэ байхадань халагламаар, - гээд, Туяна hанаа алдана. - Тиибэ яабашье, залуу уран бэшээшэд өөhэд хоорондоо уулзалга эмхидхэжэ, бэшэhэнээ бэе бэедээ уншадагбди, Интернет сүлжээндэ толилнобди, - гэжэ нэмэнэ.

Спортын мастер, эрдэмэй кандидат

Багша, талаан бэлигтэй hоригшо, СССР-эй спортын мастер Янжима Ошоровагай ударидалга доро ХХ зуунай 90-ээд оной hүүл багта Аха үндэр аймагта hур харбалгаар тамирай хэшээлнүүд нээгдэбэ. Тиихэдэнь Туяна басаган түрүүшүүлэй зэргэдэ hур харбалгаар hорилго хэжэ эхилээ. Оюутан болоходоо, суута «Динамо» бүлгэмэй зэргэдэ оролсожо, мүн лэ бэрхэ багша Софья Халудоровагай ударидалга доро hорилгоёо үргэлжэлүүлээ. Олон тоото талаан бэлигтэй тамиршадтай сугтаа Буряад ороноо түлөөлжэ, уласайнгаа хэмжээнэй урилдаанда нэгэтэ бэшэ хабаадаа. Гурбан жэлэй туршада таhалгаряагүй бэеэ hорижо, Ахын аймагай тамиршад сооhоо hур харбалгаар эгээл түрүүн Ород Уласай тамирай мастер гэhэн нэрэ зэргэдэ хүртэжэ шадаhаниинь энэл даа.

Туяна тоти мэргэнээр hур харбаха, уран үгэ ургалха бэлигтэй байхаhаа гадуур үшөө багшалха шадабаритай юм. Дээдэ hургуулияа дүүргэн сасуу, тэрэ Зүүн Сибириин Технологиин ехэ hургуулиин тоо бодолгын тэнхимдэ орожо багшалаа. Тэндээ 10 жэлэй туршада оюутадта тоо бодолгын нюуса ойлгуулхынгаа хажуугаар, эрдэм шэнжэлгын ажал ябуулаа. Экономикын эрдэмэй доктор, профессор, бэрхэ багша Елена Ванчиковагай ударидалга доро можо нютагай эдэй засагай-ниигэмэй хүгжэлтые уридшалан багсаамжалха тухай эрдэмэй диссертаци бэшэжэ, тэрэнээ хамгаалхадань, экономикын эрдэмэй дид доктор гэhэн үндэр нэрэ зэргэ олгогдоhон юм. Юрэдөө бэлигтэй хүн дүрбэн тээшээ тэгшэ гэжэ дэмы хэлэгдэдэггүйнь зүб.

Уран үгэдэ мээхэй hэн хойноо Туяна сурбалжалагшын ажалда бэеэ туршаад үзэхэ байна гэжэ шиидээ. Тиигээд Буряадай телевидениин богоhо алхажа орохотоёо сасуу, ородоор, буряадаар тэгшэ бэшэхэ шадалтай байhанаа гэршэлээ. Гурбан жэлэй туршада тэндэ хүдэлхэдөө, Буряадайнгаа бүхы шахуу нютагуудаар ябажа, олондо hонирхолтой зураглалнуудые бэлдэжэ, сэнхир дэлгэсээр харуулаа.

Харин мүнөө шэнэ ажалдаа амжалта түгэс ажаллажа байhаниинь энэ шагналда хүртэhэниинь гэршэлнэ.

Бэлигтэй уран шүлэгшэ, эрдэм шэнжэлэгшэ, бэрхэ тамиршан Туяна нүхэрнай өөрөө хоёр hайхан үринэрые алтан дэлхэйдэ түрэжэ, энхэргэн hайхан эхын жаргал эдлэжэ байнхай.

ЭРЬЕХЭ ХАБАР

Хүлеэгдэhэн хабарай жаргалда хүрэхэ –

Түбиин эрьесын үрөөhэн шата.

Сэдьхэлдэшье үбэл нэгэтэ үнгэрхэ,

Сэлмэг найдалай толондо дарагдаад.

Һэрюун үглөөнэй сэлгеэ hэбшээгээр

Эртын хабар сонхым сэлихэл,

Гүнзэгы огторгойн эльгэ эльбэhээр,

Түрүүшын элшэнүүд hэрижэ эхилхэл.

НЮТАГТАА

Үүрэй элшын түрүүшын таалаан

Үлэhэн hүниин зүүдэ таhалаа.

Нойрсон, үдхэн мананда гэтүүлэн,

Нойтон гэшхүүрhээ газаашаа алхалааб.

Набшаhа гэшхэн, аляархаhан hэбшээндэ

Нюураа табин, арайхан hэринэб.

Шуумгай хуурта сохюулhан түлеэнhээ

Шиигтэй модоной үнэрөөр hэрьенэ.

Намдуу үүлэгүй огторгойн хаяада

Нэрэгүй ододой hүүлшын миhэрэл -

Эндэ түрэхэ золтой заяандам

Үшөө нэгэ үдэр ерэбэл.

Сарья дээгүүр ялалзан тарааша -

Сая мүшэдэй тооhон адхараа.

Һолир одонhоо холо харяалши,

Һаруул hүниин мүрые дахаад.

Энэ hүни хүйтэн амяараа

Зүрхымнай холбоhон hудал таhалаа.

Һарашье байна ха юм гансаараа -

Хойноhоош сүлөөлэн табинаб дураяа.

*Сарья - хатуу болоhон, мүльhэтэжэ эхилhэн саhан (диал.)

Т. Лыгденовагай хубиин архивhаа гэрэл зураг