​Энгельсина БУДЗАНАЕВА: «Байдалнай баяжанал домогуудһаа...»

Зүжэгэй үе. Э.Будзанаева баруун гарһаа хоёрдохи

«Буряадай түрүү хүнүүд-2019» урилдаанай “Уран бэлиг” номинацида лауреат болоһон, “Түмэнэй түрүү” гэһэн шэнэ мүрысөөндэ гурбадахи һуури эзэлһэн Баргажан аймагай Баянголой дунда һургуулиин багша, Буряадай габьяата багша Энгельсина Дашиевна БУДЗАНАЕВАГАЙ түлөө 6 500 хүн сүлжээ холбоондо дуугаа үгөө бэлэй. Цыреновтэн-багшанарай уг залган, абынгаа хэрэг нэрэтэй түрэтэйгөөр үргэлжэлүүлэн, нютаг нугынгаа түлөө амин голоо оролдожо ябадаг хадань Энгельсина Будзанаевае эды олон зон дэмжээ һэн бшуу.

Багшанарай уг

Абань Даши Уламаевич Цыренов түрэл аймагайнгаа Нуурай, Сэлирэй, Шэбэгшэнэй эхин һургуулинуудые даагшаар хүдэлһэн, Баянголойнгоо һургуулида багшалһан юм. Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай гал дүлэн соогуур ябажа гараһан, Зүүн-Пруссиин бүлэглэл хюдалгада эрэлхэг зориг харуулһанай түлөө Улаан Одоной орденоор, “Кенигсбергые абаһанай түлөө”, “Дайшалхы габьяагай түлөө”, “Шэн зоригой түлөө” медальнуудаар шагнагдаһан намтартай.

Даши Уламаевич дүрэ зураг дээ­рэ ородорхуу шэнжэтэй, налгай да­руу шарайтай. Намтай суг институд­та һураһан Энгельсина басаганиинь түбшэн зантайшье һаа, доторой ехэ эршэтэй хүн юм. 35 жэлэйнь ажал, Буряадай болон Ород Уласай баг­шанарай урилдаануудта оло дахин илаһаниинь – ёһото гэршэ мүн.

Цыреновтэн-багшанарай уг дамжаада Буряадай багшанарай дээдэ һургуулиин мэдээжэ багша, нэгэ үедэ буряад хэлэ бэшэгэй кафедрые толгойлһон хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор Э.Р.Раднаев оролсоно. Эрхэтэ Раднаевич Даши Уламаевичай абгынь хүбүүн байһан. Саашань тоолобол, Энгельсина Дашиевнагай дүү Сергей Дашиевич Харасунай, Үржэлэй һургуулинуудта багшалаа. Нүгөө дүүнь Александр Дашиевич ДЮСШ-гай тренерээр ажаллаа. Сергей Дашиевичай һамган Анастасия Бадмаевна Харасунай эхин классуудай багша, арадай гэгээрэлэй отличник мүн. Александр Дашиевичай хүбүүн Аюша Александрович хорёод жэлдэ физкультурын багша. Нэгэнтэ бэшэ мэргэжэлээрээ эрхимлэһэн. Шабинарынь Саян Будаев, Алдар Бурхинов, Булад Гармаев Буряад Уласай болон уласхоорондын мүрысөөнүүдэй чемпионууд болон тодорһон. Сергей Дашиевичай басаган Оюна Сергеевна Гусихын һургуулида буряад болон англи хэлэнүүдые заана.

Э.Д.Будзанаевагай наһанайнь нүхэр Виктор Тубчинович Баянголойнгоо һургуулида түүхын багшаар, мүн аймагай заочно һургуулиие даагшаар ажаллаһан, “Баянголой гургалдайнууд” ансамблиин, Баянголой арадай театрай эгээл эдэбхитэй хабаадагшадай нэгэн байһан. “В.И.Ленинэй түрэһөөр 100 жэлэй ойдо. Шэн габьяата ажалай түлөө”, “Ажалай ветеран” медальнууд шагналтай. Наһатай болоходонь, түрэлхиинь бэлиг задаржа, Виктор Тубчинович бөө табисуураа халан абаһан, бөөнэрэй “Бархан” бүлгэм байгуулһан, 13 залуу бөөнэрые һурган хүмүүжүүлһэн. Наһанай найдамтай нүхэр, табан үхибүүдэй энэрхы эсэгэ, таабай болоһон энэ хүнэй сагһаа урид наһанһаа нүгшэһэниинь халагламаар юм.

Будзанаевтанай хүбүүн Жаргал Викторович физкультурын болон технологиин багша. Дынсыма Викторовна Бадмаева басаганиинь буряад хэлэ болон литературын багшаар 15 жэлэй хугасаада ажаллана. Аба, эжыдээл адли Баянголойнгоо фольклорно ансамбльда бэлигээ һалбаруулан ябадаг, Монголдо болоһон «Алтарганада», дэлхэйн монголнуудай Конвентдэ, бусадшье удхатай үзэмжэнүүдтэ хабаадалсаһан. Мүнөө Баргажан голой элитэ хүбүүн, багша Э.Р.Раднаевай нэрые мүнхэлхын түлөө ажал ябуулгаяа захалаа. Саашань дурдабал, Дарима Викторовна Пирмаева басаганиинь дээдэ һургуулиин буряад хэлэ бэшэгэй факультет, Димида Викторовна Жалсараева басаганиинь НГИ-гэй Зүүн зүгэй факультет, Эрдэни Викторович спортивна факультет түгэсэһэн. Эдэнэр гол түлэб гэгээрэлэй ажалда бэеэ зорюуланхай.

Үнэндөө Цыреновтэнэй, Будзанаевтанай угай багшанарые тооложо, толгойгоо төөришэмөөр байба. Иимэ баян намтартай айлай дээдэ үеын түлөөлэгшэ болоод ябаһан, олон зуугаад шабинартай Э.Д.Будзанаевагай нэрын “Буряад үнэн” сонин соомнай, бүхы Буряад соогуур үнгэрһэн декабрь һарада зэдэлһэниинь гайхалгүйл юм байна. Таагдашагүй таабари бэшэ, үнэхөөр үндэһэтэйл даа - түмэнэй түрүүгэй, сэсэн хатадай тоодо ороһониинь...

Буха шулуун, милаагад ёһолол...

- Энгельсина Дашиевна, Сагаалганай болохоёо байхада, Буряадай театрай үндэр тайзанда шагнал абажа байһыеш дахинаа элеэр һанахадал гэбэб. Арадай сэдьхэлтэй, аман үгын баялигтай холбоотой хадаа, иимэ урагшатай ябана ёһотойш...

- Хизаар нютагай домогуудые суглуулга, үльгэр түүрээлгэдэ, зүжэгүүдтэ хабаадалга – энэл даа, гол туйлалтанууднай. Һүүлэй арба­ад жэлдэ домогуудые өөрөө зохёон найруулдаг болооб. Хүүгэдэй наадахада аятайнуудые, хөөрхэнүүдые. Мэдээжэ домогшодой, жэшээлбэл, С.П.Балдаевай ном ирахада, Бар­гажан голдо хабаатай юумэн яһала бии, теэд хуушанай үндэһөөр шэнэ домогууд хэрэгтэйл даа. Өөрөө зохёогоод туршахам гэжэ арбаад жэ­лэй саана шиидээ һэм.

Жэшээлбэл, Байгал далайн эзэн үбгэжөөл Ангар басагаяа хадамда үгэхэ һанаатайб гэжэ, Баргажан Онёо хоёрые урина. Тэдэнь урилдан шармайна, яаруул дундаа уулзуур дээрэ ниилэшэнэ. Теэд хэндэньшье басаган хүртэбэгүй. Һанааень заһажа, Байгал Баргажандаа омолиин боошхо бэлэг үгэнэ. Шэдитэ энэ боошхонь баялиг асарна, загаһад хойноһоонь һүрэглэн дахана. Харин тиихэдэнь хүлтүүг, саарма һалхинууд боошхые буляалдажа, шаг шууяа татана, уһа гол загаһаар үсөөн болоно. Байгал үбгэжөөл боошхоёо һөөргэнь бусаажа абаха баатай болоно.

“Баялиг даахагүй хүнүүдтэ хэшэг буулгаһанай хэрэг бии гү?” – иимэ тобшолол гараад ерэнэ бшуу.

- Үльгэр домогуудые тандаа үлөөгөөд ошоһон урда үеын зоноо дурдаха гүт?

- Эдэмнай олон. Хүбүүлэй Гомбоевна Раднаева (арадай артист Максим Раднаевай эжы), Лайжид Раднаевна Бубеева, Павел Ламатханович Дашиев, Елизавета Ешеевна Очирова, Бато Аюшеевич Базаров... Эдэмнайл бидэндээ эхи табижа үгэһэн. Эрхүү можын нэгэ хүбүүн басага хулуужа абаад, наашаа, Баргажан руу тэрьедэһэн гээд эдэ аха захашуулай нэгэн хөөрэдэг бэлэй. Намнагшадта хүсэгдэхэдөө, хүбүүниинь Буха шулуун, басаганиинь Үнеэн шулуун болон загсашаһан гэдэг. Ондоошье хөөрөөнүүд бии. Хорчид монголнууд анхан эндэ байһанаа Монголоо ябаа ха. Харин Түмэр баатарынь эгээ дуратай сараа орхёоб гээд бусахадань, тэрэнь Буха шулуун болошоод хэбтэһэн гэхэ. Гурбадахи хөөрөөн гэхэдэ, Хүхэ тэнгэриһээ буха буугаад, шулуун болоод мүнхэршэһэн. Эдэ бүгэдые юундэ дурдаабиб гэхэдэ, Буха шулуунда үргэл тухай бишыхан найруулга бэшыт гэһэн дурадхал нютаг зонһоо ороо юм. Үнэндөө бөөгөөршье, ламааршье Буха шулууниие тахидаг. Би, юрын хүн, яагаад энээниие бэшэхэ гээшэбиб гээшье һаа, туршажал байнаб.

- Имагтал гансал танай нютагта сахигдадаг ямар нэгэн гурим заншал тухай хөөрэжэ үгыт.

- Милаагад гэһэн ёһолол бии. Һамга абахаяа, хадамда гарахаяа байһан залуушуул хурим хэхынгээ урда айлаар ябажа, мүнгэ суглуулдаг байгаа. Тиин гэртээ үхэр гү, али хони гаргажа, зоноо урижа хүндэлдэг, бэлэгүүдые тараадаг, эгээл һайниинь гэхэдэ, үреэлнүүдые тогтоожо абадаг һэн. Хуби заяандаа хубилалта хэхэеэ байһан хоёрто иимэ ёһолол һайнаар нүлөөлэнгүй яахаб. Бидэ аман зохёолой “Баянголой гургалдайнууд” ансамблиинхид арадай олон заншал найруулжа харуулһамди. “Бэриин заһал тушаалга”, “Хадаг табилга”, “Нооһоор һэеы хэлгэ”, “Гал гуламтаяа тахилга” гэхэ мэтые. Иимэ үйлэнүүд ехэ удхатай, һүлдэтэй. Нэгэ иимэ жэшээ. Түнхэнһөө бууһан бэри хөөрөө бэлэй: «Буха ноён тэнгэриһээ бууба» гэһэн ёһололой нютагтамнай үнгэргэгдэхэдэ, энэ шүтөөнэй огторгойһоо залархые үнэхөөрөө хараһан хүм. Хойноһоонь дахажа, гүйлдэжэ байжа, хэдэн хүн хараа һэмди”. Гайхамаар лэ даа, манай буряадуудай домогууд...

- Энгельсина Дашиевна, Сагаалганай хүндэлэлдэ энэ хөөрэлдөөгөө зорюулхадаа, домогуудтай холбоотой байдалаа бүри арьбажуулан, баяжуулан, шэмэгтэй - шэдитэй ажаһуухыетнай хүсэел даа.

Гэр бүлын архивһаа гэрэл зураг