​«Жэнхэни буряад дэгэлтэй хүнүүд үсөөн байгаа»

Галсангийн Доржсүрэн

Ерэхэ зун июлиин 16-18-ай үдэрнүүдтэ Ага тойрогто “Алтаргана” наадан үнгэрхэнь. Харин 1994 ондо энэ нааданай эхилхэдэ, Монголой Хэнтэй аймагай Дадал һомоной засаг дарга байһан хуаасай омогой Галсангийн Доржсүрэн ахатай хэһэн хөөрэлдөө уншагшадайнгаа анхаралда дурадханабди.

- 1994 ондо Та Дадал һомоной засаг дарга байгаат. Тиимэһээ түрүүшын “Алтаргана” наадан Танай хабаадалгүйгөөр үнгэрөөгүй гэжэ ойлгосотой.

-Тиимэ-ээ. Теэд нэн түрүүн тэрэ үе тухай хэлээ һаа, зүб байха гэжэ һананаб. 1990-ээд оной эхеэр Зүблэлтэ гүрэн задаран һандараа. Тэрэ үедэ Монголдомнайшье дээдын засаг арад зоной гарта гэжэ зарлагдажа, гүрэмнай жэнхэни удхаараа бэеэ даажа, тусгаар тогтоһон. Социализмын үедэ шажан мүргэлэй, үндэһэтэнэй ёһо заншалай асуудал хаалтатай байһан. 90-ээд оной эхеэр лэ эдэ бүхы юумэн эли боложо, монголшуудай, тэрэ тоодо буряадуудай үндэһэнэй үзэл бодол һэргэжэ эхилээ. Буряадууднай дэлхэйн 3-4 гүрэндэ таража һуурижаһан ха юм даа. Хуби заяанайнгаа эрхээр иигэжэ ондо ондоо тээ түбхинэһэн арад түмэн соёлоо, зан заншалаа һэргээжэ, хойшо үедөө үлөөхэ гэһэн эрмэлзэлтэй байһан.

- Монгол гараһан буряадууднай олоороо хюдуулһан гэжэ мэдээжэ. Тиимэһээ “буряадби” гэжэ өөрыгөө нэрлэхэеэ, буряадаараа дуугархаяа айха сагуудшье болоһон. Энээнһээ улам ёһо заншал, хэлэ яряан алдагдаһан лэ байгаа аабза.

- Монголой буряадууд Сталинай репрессидэ нилээд хосорһон. Чойбалсанай гараар 1932 онһоо 1938 он болотор хэлмэгдүүлэлтэ (хамалган) боложо үнгэрһэн. Манай Дадал һомон мүнөө 2500 хүнтэй. Харин 1930-аад ондо 600 эрэшүүлээ репрессидэ алдаһан байнабди. Тэрэ үеын зон нилээд зобожо зүдэрһэншье һаа, өөһэдынгөө соёл, ёһо заншал абажа үлөөжэ шадаһан. Теэд залуу үемнай эдэ бүгэдэеэ орхихо, мартаха туйлдаа хүрэжэ байһан. Залуушуулаа буряадаараа хүмүүжүүлхэ, эсэгэ үбгэдэйнгээ һайн һайхан шанар шэнжэ хойшо үедөө дамжуулха гэһэн зорилго гаража ерэһэн. Тиимэ ушарһаа тэрэ үедэ манай Хэнтэй аймагай засаг дарга Балдандорж, соёлой ажалшад Дуламжав, Мөнхжаргал гэгшэд хөөрэлдөөд, Чингис хаанай түрэһэн нютагта буряад угсаатанай ажабайдал харуулһан юумэ хэхэ гэжэ шиидэһэн байна. 1993 оной хуушаар иигэжэ хөөрэлдөөд, 1994 оной эхеэр түсэб табяад, Соёлой яаманда ябуулһан. Тэрэ үедэ соёлой сайд Намбарын Энхбаяр байгаа. Эжынь манай нютагай юм. Тиигэжэ тэндэһээ зүбшөөл абаад, 6 һарын 12-13-да манай нютагта анха түрүүшын “Алтаргана” гэжэ нэрэтэй буряад наадан үнгэргэгдэһэн.

- Ехэл хэрэгэй эхин табигдаһан болонол даа. Түрүүшын наада эмхидхэжэ байхадаа, сэдьхэлдээ ямар мэдэрэлэй түрэжэ байһые һанаа ёһотойт.

- Һанаа ааб даа. Улаан-Баатарһаа 30-аад хүн ерээ. Хүршэ сомонуудһаа хэдэн дуушад сугларжа, зохёолой болон арадай дуугаар хубааржа мүрысөө. Энээниие үнгэргэхэдэ, Монгол телевидениин “Соёлой баялиг” дамжуулга, Хэнтэй аймагай арадай дуу, хатарай бүлгэмэй хүгжэмшэд бидэниие дэмжэһэн. Арадай аман зохёол шэнжэлэгшэ, доктор Эрдэнэцэцэг ерэжэ, ехэ туһа хүргэһэн. Гэхэ зуура: “Юундэ заабол буряад дуунай наада хэхэеэ һанаа зомта!” - гэжэ хэлэхэ хүнүүдшье байгаа. Өөһэдөө буряадууд аад, иигэжэ хэлэхэ. Буряад дуу гоёор дууладаг гэжэ мэдэжэ байгаад: “Нааданда оролсо, дуула”, - гэхэдэш, - “Буряад дуу дууладаггүйб”, - гэжэ харюусаха. Түрүүшынгээ тэрэ наада телевиденидэ бэшүүлээ һэмди. Тиихэдэ жэнхэни буряад дэгэлтэй хүн үсөөхэн байгаа. Телевидениин найруулагша: “Хэдэн хүгшэдые буряад дэгэлнүүдыень үмдэхүүлээд дуулуулха арга байна гү?” – гэжэ асуухадань, гурбан хүгшэдые оложо асарааб. Дуулажа шадаха гээшэ гү, үгы гү гэжэ досоогоо маргажа байһыемни, “Хэрээтэйхэн хээрэ” гэжэ дуу жэгтэй гоёор дуулаа һэн. Теэд тэдэ гурбанайнгаа араар буряад дэгэлтэй арбаад хүниие зогсоохо гэхэдэ, олдохогүйл байгаа һэн.

- Теэд мүнөө “Алтарганын” ашаар ганса Монголдо бэшэ, бусадшье нютагуудта байдаг буряад зон дэгэл хубсаһаяа оюулжа үмдэхэһөө гадна, олон-олон хэрэгтэй үйлэ хэрэгүүдые үүсхэжэ үнгэргэдэг болоо ха юм даа.

- Тиигээ. Эгээл түрүүн хэдэн хүршэ сомоной буряадуудые суглуулдаг байһан “Алтаргана” наадамнай уласхоорондын хэмжээндэ гараһандань туйлай ехэ баяртай байнаб. Анхан буряад дуунайл мүрысөөн байһан аад, мүнөө аргагүй үргэн хүреэтэй спортын, соёлой наадан болоо. Энэнь ехэ һайн. Биндэртэ болоһон “Алтаргана” нааданда хүршэ Ород гүрэнэй Хэрын аймагай нүхэдөө урижа харуулаа һэмди. Һүүлдэ 2008 ондо Эрхүүдэ болоһон “Алтарганада” ошоо һэмби. Тиихэдэ ямар үргэн далайсатай наадан болоһыень өөрынгөө нюдөөр хаража, баярлажа байгаа һэм.

- Үнэхөөрөө, “Алтарганадамнай” һайшаалтай олон зүйлнүүд бии. Харин һанаандатнай таараагүй юумэнүүд байха гү?

- Энэ наада үнгэргэхэдөө, ямар юумэндэ анхаралаа хандуулхабибди гэжэ Хэнтэй аймагайнгаа сониндо бэшээ һэм. Минии бодоходо, энэ наадан заабол тэмсээн, урилдаанай маягаар хэгдэхэ ёһотой бэшэ. Тэрэ хэлбэриһээ али болохоор зайлахань зүб ха. Юрэдөөл бэе бэеынгээ ажабайдал, амидарал хараха, бэе бэетэеэ танилсаха, харилсаха, бэе бэеһээ һураха ёһотойбди - ойртон нягтарха асуудал эгээл шухала. Тэрэнэй һүүлээр олон талаараа хамтаран ажаллаха ёһотойбди. Тэмдэглэхэ үшөө нэгэ зүйл гэхэдэ, минии үеынхидэй удаадахи үе Буряадта гү, Шэнэхээндэ гү байгаа түрэл гаралаа мэдэхэгүй. Бишье бүүр-түүрхэн мэдэнэб.

- Түрэлхидөөрөө харилсаагүй гүт?

- Минии түрэһэн эжы Балданай Дулсан гэжэ байгаа. Өөрөө Монгол гараһан, түрэһэн эгэшэнь Ородто үлэһэн. Нагаса эгэшэмнай 1972 ондо айлшалжа ерээ һэн. Тэрэнэй урда дүү басагаяа эрьехэм гээд, харанхы һүнеэр морёор хилэ гараад, Монголоор ябаад бусадаг байһан гэдэг. Манай эжы 3 дахин эгэшэдээ айлшалһан. Харин эдэ хоёрой хүүгэдынь мүнөө болотор уулзажа шадаагүй байнабди. Минии уулзаагүй байхада, үри хүүгэдни тэдэниие бэдэржэ олохонь бэрхэ. Жэшээлхэдэ, нагаса эгэшымнай хүбүүн Даша-Сэрэн Хэжэнгэдэ зоотехник байһан аад, хэдэн жэлэй урда наһа бараа. Амиды байхадань, уулзажа шадаагүймнай харамтай. Харин тэрэнэй зээ хүбүүн Дугаров Данзан гэжэ Улаан-Баатарта шажанай һургуулида һуража гараа. Даша-Сэрэнэй дүү Мэдэгмаа Москвада хүгжэмэй дээдэ һургуули дүүргэһэн. Мүнөө Москвада байдаг. Баһал мүнөө болотороо уулзаагүй байнабди. Намайе үргэжэ абаһан абымни талаар түрэлнүүд баһа байха. 1965 оной хабар “Байгал” ансамбль Улаан-Баатар ерээ һэн. Тиихэдэ би Багшын дээдэ һургуулиин оюутан байгааб. Тэндэ Цыбжитова Намсалма гэжэ басаган ябалсаа. Намсалмагай эжынь манай абын дүү болоно. Һүүлдэнь тэрэ Намсалма телевиденидэ режиссёр байгаа. Баһа холбоомнай таһарһан. Энэ мэтээр хилын хэдэн тээ байһан түрэлхид холодожол байна.

- Нээрээшье, тон дүтэ түрэл аад, бэе бэеэ мэдэхэгүй зон олон лэ даа. Тиимэһээ “Алтарганын” уряа доро аха, дүү, түрэл гаралаа бэдэржэ олохо зорилготой нэгэ юумэ һанаашалжа үнгэргэхэ байгаа юм гү?

- Зүб лэ даа. 1950-яад оной хуушаар минии дунда һургуулида һуража байхада, нилээд олон зон Ородто байдаг түрэл гаралтаяа уулзаха гэжэ ошодог байгаа. Бэе бэеэ танидаг зомнайшье үгы боложо байна, үри хүүгэдыньшье хоорондоо мэдэлсэхэ, ябалсахагүй. Иигэжэ минии үеын зонһоо сааша түрэлхидэй харилсаанай түгэсхэл болохо гэжэ байһан шэнги. Эжымни намда ошожо танилсаха байгааш гэжэ захидаг һэн. Теэд ганса бидэ бэшэ, үшөөшье олон зон дүтынгөө түрэлхидтэй холбоогоо таһараад байна. “Алтаргана” наадан хуби заяанайнгаа эрхээр иигэжэ һалаһан аха, дүүнэрые уулзуулха арга болоно. Буряадууд энэ “Алтаргана” наада асари ехээр хүсэн хүлеэдэг гэжэ хэлэхэ байнаб. Иимэ ехэ нааданай эхи табилсаһан байнаб, өөрөө үүсхэл гаргаагүйшье һаа, эмхидхэлсэхэ талаар тодорхой хубита оруулжа, буянтай үйлэ хэрэгтэ хабаадаһандаа баяртай байдагби, бахархадагби.

- Һайнта даа!

Даши-Доржо Болотовой гэрэл зураг