1417
Сагаалгамнай уласай хуулиин эрхэтэй болоһоор 30 жэл гүйсэбэ. Теэд хэдэн зуун жэлэй түүхэтэй уламжалалта һайндэрѳѳ (хэдэн мянган жэлшье байжа магад) 30 жэл гүйсэбэ гэхэнь буруул ааб даа. Тиибэ яабашье Зүблэлтэ засагай үедэ хорюултай байһыень бидэ булта мэдэнэбди. Гэхэтэй хамта 1960- 1970-аад онуудташье, Сталинай засаглаха үедэшье араднай Сагаан һараяа заншалтаараа угтадаг, бэе бэеэ золгожо ябадаг байгаа.
Түүхэтэ тогтоолһоошье урид
Буряадай АССР-эй Верховно Соведэй Президиумэй (тэрэ сагайнь хуулита нэрээр) 1990 оной январиин 24-эй тогтоолоор «Сагаалган» гэһэн үндэһэн һайндэртэ арадай һайндэрэй зэргэ олгохоһоо нэгэ жэл урид засаг хуулиин дарлалтын һулархые таан, манай уласта түрүүшынхиеэ Сагаалганай найр зохёогдоо бэлэй. Тэрэ дэмбэрэлтэ, сагаа уридшалһан үйлэ хэрэгүүдэй эхиндэ арадай ирагуу найрагша, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор Б.С. Дугаров ябалсаһан, найрай сценари бэшэһэн юм. Мүнѳѳ хѳѳрэхэдѳѳ, Буряад театрай режиссёрнууд С.Д. Бальжанов, С. Жигжитова, зүжэгшэд, уласаймнай түрүү уран зураашад – Л. Доржиев, Б-Н. Доржиев хамтаараа эдэбхи гаргажа, үндэһэн театртаа ехэ найр зохёогоо бэлэйбди гэжэ тэмдэглэнэ. Эрдэмэй талаһаа түүхын эрдэмэй доктор Р.Е. Пубаев зүбшэлэгшэ байһан юм. Энээн тушаа «Буряад үнэн» сониной 1989 оной февралиин 11-эй дугаарта томохон үгүүлэл гараа.
Түрүүшын, арадай оролдолго зууршалгаар найрлагдаһан Сагаалганай үедэ буулгаһан зурагуудые хаража, ехэтэ һонирхомоор: Буряадай бэлигтэ зүжэгшэдэй, сэтгүүлшэдэй, «Байгал» театрай хатарша басагад, Бүгэдэ буряадай үндэһэн соёлой эблэлэй ерээдүйн юрэнхылэгшэ хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор Бата Дугаржапович Баяртуевай дүрэ зурагууд байха юм. Харин сониной нюурай доодо нэгэ буланда Арадай шүлэгшэ, Арадай багша, Социалис ажалай Герой Цокто Номтоевич Номтоевой микрофон баряад үгэ хэлэжэ байһан гэрэл зураг нюдэ татана. Буряад арадаймнай урдаа хараха зон тус найрта хабаадалсажа, тэрэнэй шанар шэнжэ ехээр дээшэнь үргэбэ гэхэдэ алдуугүй.
Эмхидхэлэй ехэ ажал
Үнинэй бурьялан гарахаяа байһан баяр ёһотоороо салгидаа гээшэл даа гэжэ ойлгохоор. Тус үгүүлэл соо найрай ябаса тодорхой дэлгэрэнгыгээр зураглагдана.
Сагаалганай найр хэхые, Буряад театрта эмхидхэхые Б.С. Дугаров театрай шүүмжэлэгшэ А. Политов хоёр соёлой ордоной хүтэлбэрилэгшэдтэ дурадхаад, урагша абхуулаагүй һэн гэжэ режиссёр С.Д. Бальжанов «Бурятия» сониндо үгэһэн интервьюдээ тэмдэглэнэ. Харин дахяад гурбуулаа нэгэдэжэ, театрай тэдэ хүтэлбэрилэгшэдѳѳ үгэдѳѳ оруулба һэн. Түрүүшын алхам хэжэ ябаһан зониие урдань ехэ гэгшын эмхидхэлэй, уран һайханай ажал хүлеэжэ байгаа бшуу. Тиибэ яабашье найр наадан үргэн дэлисэтэйгээр, олоной хабаадалгатайгаар үнгэргэгдэжэ, зоной зүрхэ сэдьхэл хүдэлгѳѳ бэлэй. Энэ хэмжээ ябуулгада ганса Буряад Уласай ниислэл хотын зүжэгшэд, дуушад болон хатаршад хабаадаагүй, хажуугаарнь Агын болон Усть-Ордагай Буряад тойрогуудһаа, уласаймнай аймагуудһаа артистнар ерэжэ хабаадалсаа һэн.
Арад зоной, соёлой болон эрдэмэй түрүү ажалтанай иигэжэ найр наада байгуулһаниинь 1990 оной тогтоолой баталагдан гарахые түргэдхѳѳ бшуу. Энэ тогтоолой ёһоор, Сагаан һарын түрүүшын үдэр – Шэнын нэгэн амаралтын үдэр боложо, урда үдэрэйнь гэхэ гү, али «бүтүү үдэрэй» ажалай болзор нэгэ сагаар богонидхогдоо һэн.
Арадые нэгэдүүлхэ анханайнь үүргэ
1990 оной эхин һарануудай сонинуудые иража харахада, тэрэ үедѳѳ һонирхолтой материалнууд хэблэгдэһэн байха юм. Жэшээнь, «Сагаалган иимээр үнгэрдэг байһан» гэжэ гаршагтай уншагшын һанамжа, С.Д. Бабуевай суглуулбариһаа «Сагаан һарын үреэлнүүд», «Дамдин лама» гэжэ зүжэг тухай Ц. Дондогойн зураглал, «Морин жэлнай морилон бууба» гэһэн зүжэг найрай сценари, А. Андреев Г. Чимитов хоёрой «Сагаалган» гэжэ дуун үгэтэеэ, ноототоёо г.м. олон һонирхолтой юумэн хэблэгдэн гараа бэлэй.
Баһал тэрэ үедэ морин жэлые угтуулан, Буряад театрнай найман үдэрэй туршада дабтагдаха зүжэг найрайнгаа соносхол табиһан юм. Энэ найрай сценари М. Батоин Б. Эрдынеев хоёр зохёожо, С. Хажитов, С. Бальжанов, Л. Цыденова гурбан найруулан табяа. Найр февралиин 25-28-һаа мартын 4-эй үдэр болотор үргэлжэлѳѳ бэлэй. Иимэ найр наадан буряад арадые ехэтэ нэгэдүүлһэн, ара талада гарахаяа байһан үндэһэн соёл, ёһо заншалыемнай һэргээхэ хэрэгтэ горитой хубитаяа оруулаал даа.
Сергей Дондокович Бальжанов 2014 онойнгоо интервьюдэ бүгэдэ арадай һайндэрэй найрые мүнѳѳ сагта буталан задалжа, нютаг нютагай гарбалтанай эблэлнүүдээр үнгэргэдэг болоһон ушарта голхорһоноо мэдүүлнэ һэн. Бидэшье энэ бодолыень дэмжэлсэхэ байнабди. Һүүлэй үедэ боложо байһан халуун арсалдаануудай оршондо арадаа нэгэдхэһэн нэлэнхы ехэ найр дахяад хэхэ саг ерээ хаш. Хэлэеэ мартажа байһан нютаг нугаараа амяарлаха, бэе бэеынгээ урда ѳѳдэрхэлдэхэ сагта хамтаруулһан найр хэрэгтэйл боложо байһаниинь эли тодо юм.
Энэ ушартай дашарамдуулан, шэнэ жэлэй орохо һайндэрнай «Сагаан һара», «Сагаалган» гэжэ нэрэтэй юм гэжэ уншагшадта дахин һануулая. Һаянай зоной дунда таража эхилһэн «Сагаалха» гэжэ үгэмнай үйлэ үгэ (глагол) гээшэ, тиимэһээ бэе бэедээ айлшалха, амаршалха үйлые тэмдэглэнэ. Тиихэдээ «зугаалха», «шэнэлхэ» гэхэ мэтэ үгэнүүдтэй адли байгуулгатай, харин «сагаалган» гээшэмнай юумэнэй нэрэ. Сагаалжа ябаха ябадалые нэрлэһэн гээшэ. Нютагай аман аялгын талаар хубаархын хажуугаар, арадайнгаа гансахан һайндэрэй нэрые худхан холингүй, зүбѳѳр хэрэглэел даа гэжэ уряалнаб. Энэ һанамжые эрдэмтэд, соёлой түрүү ажалтан, олониитэшье дэмжэнэ.
Бабасан ЦЫРЕНОВ, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор
Дмитрий Алтаевай гэрэл зураг
