​​Эрдэниин шэнжэтэй үзэг, эрдэмэй шэмэтэй бэшэг

Иннокентий Актамов

Нёдондо Монгол, Түбэд орон, Буддын шажан шудалалгын хүреэлэндэ Дурна зүгэй хэлэнүүдһээ оршуулгын түб байгуулагдаа. Түбэдөөр, хуушан монголоор найруулагдаһан түүхын, анагааха, гүн ухаанай бэшэгүүд эндэ зуугаад жэлэй туршада хадагалагдажа байна. Ямар ажал мүнөө дээрэ хэгдэжэ байһан тухай энэ түбэй ударидагша Иннокентий Галималаевич Актамовтай уулзажа хөөрэлдэһэн байнабди.

- Сайн байна, Иннокентий Галималаевич. Юунэй түлөө, ямар зорилготойгоор энэ түб байгуулагдаа гээшэб?

- Мэндэ-э! Дурна зүгэй хэлэнүүдһээ оршуулха түб 2019 оной эхиндэ Ород Уласай Эрдэм ухаанай болон дээдэ болбосоролой яаманай тогтоолоор байгуулагдаһан юм. Бидэнэр Дурна зүгэй гар бэшэмэлнүүдэй болон ксилографуудай түбтэй нягта харилсаатайгаар ажалланабди. Манай нютагай, мүн Зүүн-Хойто Азиин оронуудай түүхэдэ хабаатай урданай бэшэгүүд оршуулагдана. Теэд гансал оршуулха бэшэ, харин залуу эрдэмтэдэй шэнжэлгэ хэхэ хэрэгтэнь туһаламжа үзүүлхэ гэһэн зорилго табигдана. Манай шэглэл хадаа баһал нэгэ өөрсэ. Юуб гэхэдэ, түбэд, хитад хэлэнһээ, мүн хуушан монгол бэшэгһээ оршуулга хэхэ эрдэмтэд тиимэшье олон бэшэ. Тиигэбэшье манай түбтэ 10 мэргэжэлтэд хүдэлхэеэ ерэнхэй. Жэлэй һүүл багаар бидэ ерээдүйн 3 жэлэй хугасаада хэхэ ажалаа түсэблөөд байха ёһотойбди. Эрдэмэй оршуулгын ажал һайнаар, үрэ дүнтэйгөөр ябуулбалнай, энэ түб саашадаашье хүдэлжэ магадгүй.

- Гол түлэб ямар удхатай зохёолнуудые оршуулна гээшэбта?

- Буряадай эрдэм шэнжэлгын эхин һабагша Түбэд, Монгол оронһоо татагдана. Эндэ Буддын шажанай нүлөө аргагүй ехэ. Анхандаа буряад айлай хүбүүд дасанайл дэргэдэ үзэг бэшэгтэ һурадаг байгаа ха юм даа. Тэдээн сооһоо бэлигтэй хүбүүдынь Түбэд, Монгол ороной дасан хиидтэ ошожо, һуралсалаа үргэлжэлүүлдэг байһаниинь мэдээжэ. Буддын шажанай гүн ухаа шудалһан, эрдэмтэй болоһон лама санаартан нютагаа бусажа, олоһон мэдэсэеэ түрэл арадтаа тараадаг бэлэй. Тиимэһээ ехэнхидээ манай хүреэлэндэ шажанай, соёлой, анагааха, мүн гүн ухаанай сэдэбтэй хүдэлмэринүүд хадагалаатай. ХХ зуун жэлэй эхиндэ шажан мүргэлтэй тэмсэжэ, лама санаартаниие түрмэ шорондо хаажа, дасан дугануудые һандаргажа хаяа һэмнай даа. Тэрэ үеэр тоогүй олон шажанай номууд, дасанай саарһа дансанууд манай хүреэлэндэ оронхой. Тэндэ ламанарай өөһэд хоорондоо бэшэлсэһэн бэшэгүүд, түүхын дансанууд олон. Эдэ ажалнуудые манай түб ород, буряад хэлэндэ оршуулна.

- Эгээл түрүүн ямар ажалнуудыень шудалжа оршуулхабта?

- Мүнөө бидэ имагтал Буряадай эрдэмтэдэй, сэхээтэдэй бэшэһэн шажанай, анагааха ухаанай ажалнуудта гол анхаралаа хандуулхабди. Жэшээнь, мүнөө Кенсур Агван-Нима ламын эрдэмэй ажал оршуулжа байнабди. Энэ хүдэлмэри түбэдөөр зохёогдһон, доронь хуушан монгол бэшэгээр оршуулгатай. Тэрэнь сэгнэшэгүй туһа боложо үгэнэ. Манай эрдэмтэдэй дунда түбэд хэлэ болон хуушан монгол бэшэг тэгшэ мэдэхэ мэргэжэлтэд бии, энэнь тон һайшаалтай. Буряад орондо дэлгэрһэн Буддын шажанай гүн ухаанай удха, табиһан номнолынь шудалжа, өөрын онсо илгааень олохо гэжэ бидэнэр оролдонобди. Ябан ошон, Монголой, Хитадай иимэ түбүүдтэй харилсаа тогтоожо, ажалаа ябуулха һанаатайбди. Анагааха ухаанай хүдэлмэринүүдые шэнжэлһэн, оршуулһан ажалнууднай манай Зүүн зүгэй эмнэлгын түбтэ, тиихэдэ БГУ-гай эмшэдые бэлдэдэг һургуулида хэрэглэгдэхэдээ магадгүй. Дурна зүгэй гар бэшэгүүдэй болон ксилографуудай түбэй урданай түбэд эмнэлгын нюусануудые даража байһан ажалнуудые оршуулхадань, Буряадай эрдэмэй түбэй эрдэмтэд эм дом найруулһаншье ушарнууд байха.

- Теэд мүнөө болотор юундэ оршуулга хэгдэдэггүй байгааб?

- Монгол, Түбэд орон, Буддын шажан шудалалгын хүреэлэнэй Дурна зүгэй гар бэшэгүүдэй болон ксилографуудай түбэй эрдэмтэд иимэ ажал хэдэг ааб даа. Оршуулагдаха хүдэлмэринүүд олон ха юм даа. Энэ урданай бэшэгэй ажалнуудые оршуулха гээшэ тиимэ бэлэн хэрэг бэшэ. Үшөө тиихэдэ бидэнэр энэ ажал ябуулха мэргэжэлтэдэй бэлдэлгэһээ сэхэ дулдыданабди. Анхандаа БГУ-да Дурна зүгэй дээдэ һургуулида оюутад һурадаг һааб даа, харин мүнөө түлөөһэгүй һууринууд үсөөн болоо. Болбосорол тухай хуулиин ёһоор, жэл бүхэндэ 15 оюутадые бэлдэжэ гаргажа байха ёһотой. Теэд хаанаһаа жэл бүхэндэ түбэд хэлэ шудалха 15 хүүгэд олдохоб? Гадна аяар 15 мэргэжэлтэд жэл бүхэндэ хэрэгтэй болохошьегүй ха юм. Түбэдөөр бэшэгдэһэн урданай бэшэгүүдые шудалхада, тон орёо, тэрэниие ойлгохын тула оюутад үргэн мэдэсэтэй, юумэ шэнжэлхэ аргатай, нэгэ бага ондоо бодолтой байха ёһотой. Залуу эрдэмтэдые эндээ үлөөжэ, ажал хүүлэхэ гэбэл, баһал мүнгэ алтанай талаар һайнаар тэдхэхэ ёһотойбди. Олон бэрхэ мэргэжэлтэд хари гүрэн ошожо хүдэлхэ баатай болоно.

- Хэжэ байһан ажалтнай мүнөө сагта ямар үүргэ дүүргэхэ болоноб?

- Нэгэ талаараа хүн зоной өөрынь хүгжэлтэдэ хэрэгтэй, һонирхолтой байха. Яажа тэрэ дээдэ үедэ шэнжэлгэ, шудалалгын ажал ябуулдаг байгааб гэжэ мэдэхэ болонобди. Нүгөө талаараа эрдэм ухаанай хүгжэлтэдэ ямар юумэн тон ехэ нүлөө үзүүлһэн байгааб гэжэ харагдаад ерэхэ. Бүхы ажабайдалнай, хүгжэлтэ доройтолгоньшье эндэ бэшээтэй байна ха юм.

Минии һанахада, буряад-монгол арадай хүгжэлтын оюун түлхюур эндэл булаатай. Бидэ уг узуураа, гарбалаа, түүхэеэ һайнаар мэдэнэгүйбди. Тиимэһээ энэ бидэнэй ябуулжа байһан ажал ерээдүйдэ ехэл туһатай байха гэжэ найданаб.

Һүүлэй үедэ үсөөн тоото арадуудай хэлэнүүд мартагдажа байна гээд, ехээр арад зон хүлгэнэ. Манай нютагай дэбисхэр дээрэ һоёд, эвенк арад энэ асуудалда сэхэ хабаатай. Манайшье түрэл һайхан хэлэмнай иимэл байдалда орохо гэжэ байна ха юм. Бидэнэй эхэ хэлэеэ, түүхэеэ мэдэжэ, шудалжа байгаагүйдэ, хэн ерэжэ шэнжэлхэ, шудалха гээшэб?

- Хуушан монгол бэшэгэй түүхэ, мүнөөнэй байдал тухай тобшохоноор?

- Бүри Эзэн Чингис хаанай үедэ уйгаржан бэшэгэй үндэһэн дээрэ зохёогдоһон монгол бэшэг үндэһэтэнэймнай хүгжэлтэдэ аргагүй ехэ туйлалта боложо үгэһэн юм. Ород Уласта хаанта засаг унажа, улаантанай ерэхэдэ, хуушан монгол бэшэг хоригдоһон түүхэтэй. Монгол орондо 1945 ондо энэ бэшэгһээ болижо кирилл үзэгтэ ороһон. Харин Хитадай Үбэр Монголдо энэ бэшэгһээ хэзээдэшье арсаагүй, мүнөө болотороо хэрэглэһээр. Тэндэ хитад, хуушан монгол бэшэг адли тэгшэ гүрэнэй хэмжээндэ хэрэглэгдэнэ. Харин Монгол гүрэндэмнай 1990 онһоо эхилжэ, энэ бэшэг һэргээгдэжэ эхилэнхэй. Монгол Уласай Юрэнхылэгшын зарлигаар 2025 он болотор энэ бэшэг гүрэнэй хоёрдохи бэшэг гэжэ нэрлэгдэхэ юм ха. Эзэн Чингис хаанай үеһөө эхитэй энэ тэнгэриингээ бэшэг һэргээжэ үзэбэлнай, удхатай байхал даа.

- Зай, һайн бэлэйт! Ажалдатнай амжалта хүсэе!

Иннокентий Актамовай дурадхаһан гэрэл зураг