2032
Талын дуран. Цыренжап Сампилов
bigenc.ru
2019 оной «Байгал» сэтгүүлэй 6-дахи дугаарта Зоригто Лхамаевай Д.Батожабайн «Төөригдэhэн хуби заяан» гэhэн роман-трилоги соохи гол нюур болохо Аламжын хуби заяагаа олохын тула яажа төөриhэн, тулиhан тухайнь бэшэхэдээ, «Гаутамын орёо асуудал бодхооно» гэжэ бэшэнэ. Юрын уншагша бүхэн энэ үгэ мэдэхэгүйдөөшье болохо, миниишье зүб руунь ойлгоо юм hаам, бурханай, буддаадын философиин гүнзэгы удхаар, нирваанай харгы бэдэржэ гараhан болоно ха.
Гүрэнэй шанда зууршалхаар лэ!
Зоригто Лхамаев суута уран зохёолшын ном тухай hанаhанаа бэшээл юм бэзэ, би энээндэнь тиитэрээ торосолдохоёо hананагүйб. Гэбэшье hүүлэй хэдэн жэлнүүдтэ Даширабдан Батожабай, «Төөригдэhэн хуби заяан» гэжэ байжа дуулахадаал, тэрэ зуура «Байгал» журнал соо уншаhан Дамбинима Цырендашиевай «Сэмүүн саг» гэhэн гайхамшагта зохёолынь hанаандам ерэшэдэг болошонхой агша. Тиин эдэ хоёр зохёолнуудай хоорондохи илгаа тухайнь бэшэхэеэ hанаа hэм. Зүгөөр түрүүлжэ, урда сагуудта юрэдөөш мэдэгдээ-танигдаагүй, Ага нютагhаа гарбалтай, ехэхэн талаан бэлигтэй Дамбинима Цырендашиев (мүнөө наһа бараhан) зохёолшон тухай өөрынгөө зүгhөө нэгэ хэды hанамжа бэшэхэеэ hананам.
Нэгэн гэбэл, эндүүрээгүй hаам, энэ хүмнай мэргэжэлтэ зохёолшон бэшэ байгаад, ямар баян үгэтэй, ямар ульгам гоёор бэшэдэг хүн байшаба гээшэб, ямаршье буряад зохёолшонhоо дутуугүй! Хоёрдохёор гэхэдэ, энэ зохёолшоной бэшэhэндэл адли зохёол урда тээнь оройдоошье уншаагүй байгааб! «Сүүгэлэй дасан», «Сэмүүн саг» - гайхамшагта зохёолнууд. Энэ талаараа Нобелиин шанда хүртэhэн А.Солженицынэй «Архипелаг ГУЛАГhаа» дутахагүй зохёол гэхэдэ, алдуу болохогүй байха. 1930-аад онуудаар хамалган хюдалганда ороhон, зоболонгой далайе гаталhан, гаталжашье шадангүй, хари газарта хосорhон Ага нютагайнгаа зоной намтар түүхыень наhан соогоо суглуулжа, нягта саана нюужа, хадагалжа байhан аад, хэзээб даа нэгэтэ, оройдоошье гэм зэмэгүй байhан хүнүүд сагааруулагдахал байха гэжэ саанаhаа мэдэжэ байhандал, ерэхэ сагтань арад зондо баран бултыень бусаажа, сэхэ руунь дуулгажа, хэлэжэ үгэжэ шадаба гээшэ!
Д.Цырендашиев эдэ зохёолнуудайнгаа түлөө Гүрэнэй шанда хүртэхөөрөөл хүртэхэ хүн байгаа, теэд алим бэ? Тэрэ зуура буряад яhатан зон эндэ хам оролсохо байгаад, юундэ энээхэниие дуугай байжа үнгэргөөбибди? Энэ зохёолшон өөрөө Агын тойрогой, тэндэхил хүнүүд тухайгаа бэшэhэн гэхэеэ hанаа юм hаань, нютагайнь зон Үбэр Байгалайнгаа ноёд сайдта зууршалга барижа болохогүй байгаа гү? Мүнөөшье оройтоогүйл байха. Минии мэдэхээр, зарим нэгэн дунда зэргын бэшээшэд иимэрхүү үндэр шанда хүртэжэ байдаг, хэд-юудынь дэмжэдэг байгаа юм, мэдээжэ юм бэзэ.
Зохёолнуудые зэргэсүүлхэдэ...
Саашань гэхэдэ, зарим зондо таагүй юумэ бэшэжэ, зэмэлүүлжэшье магадгүйб, мэдэжэшье байгаа hаа, бэшэхэл гэжэ шиидэбэб. Даширабдан Батожабай Буряадай элитэ уран зохёолшон гэжэ бултанда мэдээжэ юм ааб даа. Гансахан «Төөригдэhэн хуби заяагаараа» өөрыгөө хаана холуур суурхуулжа шадаhан. Би энэ зохёолыень бүри үнидэ, урда зуун жэлэй 70-аад онуудаар, ахамад классуудта hуража байхадаа, ехэтэ хужарлан уншаhанаа hананам. Яатараашье Аламжа Жалма хоёр тиихэдэ хадуугдаа, хайрлагдаа hэм. Һүүлдэнь, дүшөөд наhандаа ябахадаа, өөрөө бага зэргэ уран зохёол бэшэжэ эхилхэдээ, үшөө дахин энэ зохёол уншаа hэм. Удаан уншагдаа. Тиихэдэ би Буряадайнгаа суута уран зохёолшодhоо hургаал абахаяа hанахадаа гү, карандаш гартаа баришанхай уншадаг болошоод байhамби. Өөртэм хэрэгтэй юумыень тэмдэглэжэ абаха гэжэ. Мүнөө болоходо, энэ зохёол, теэд… намда хэрэггүй шэнги болошоод байнал. Шалтагааниинь – «Сэмүүн саг». Үшөө зүб руунь хэлэхэдэ, эндэhээ «Бандит Долгор» гэжэ үгүүлэлынь. «Сэмүүн сагые» баранииеньшье уншажа байхада, хүнэй үhэнэй үрзыхөөр, тиибэшье «Бандит Долгорые» уhа нюдэн болохын наана уншажа дүүргэхэдээ, Д.Батожабайн «Төөригдэhэн хуби заяанай» гол нюурнуудынь болохо Аламжа Жалма хоёр гэнтэл толгойдом орошоо hэн.
Д.Батожабай Д.Цырендашиев хоёр хоюулан Ага нютагhаа уг гарбалтай. Тиихэдэ эдээнэй номууд соо дурсагдаhан гол геройнуудынь - Аламжа, Жалма, Долгор, Бальжинима гээд, мүн лэ эндэл тоонтотой байhан. Эдэ дүрбэнэй яажа зобоhон, тулиhан, хуби заяагаа алдажа төөриhэн тухайнь эдэ уран зохёолшоднай адли гоёор зураглажа шаданал даа. Зүгөөр зохёолнуудай хоорондохи илгааниинь, удханиинь гэжэ тад ондоонууд! «Сагайнгаа ерэхэдэ, саhаншье хайладаг» гэдэгтэл, мүнөө сагай хубилшоод байхада, тэрэ үни холо сагтахи үнэн буруугай үйлэ хэрэгүүд тоб байса урагшаа гаража ерээд байна гээшэ. Теэд хэн эндэ зэмэтэй болоноб? Гүрэн дотороо, арад зондоо худхаляа хёморол үзүүлhэн Октябриин хубисхал зэмэтэй болоно! Тэрэгүй hаань, үнэнhөө гэжэ, «буруугай бэлшээриhээ тиимэшье холо гаража үзөөгүй» байhан буряад талын басагад, хүбүүд газар дэлхэйн нюруу дээгүүр тиитэрээ тэнэжэ, тулижа, тамын орон гээшые хоёр нюдөөрөө хаража, үзэжэ ябахагүйл hэн ха. Зобохоhоо байха, аглаг hайхан Ага нютагтаа аба эжытэеэ адууhа малаа харалсажа, инаг дурлал мэдэлсэжэ, үхибүүдээ үргэжэ, ан-бун, амар амгалан наhан соогоо hууха байгаа (эндэ гэршэ боложо, Ц. Сампиловай «Талын дуран» гэhэн зураг тон таарамжатай байха ха).
Аламжа Жалма хоёр уран зохёолшоной уураг толгойhоо абажа, гурбан ботито роман соогоо оруулhан гол нюурнуудынь, тиихэдэ Долгор Бальжинима хоёр үйлын үреэр үнэн дээрээ байhан хүнүүд. Түрүүшэ хоёрынь хаанта засагай унажа, Октябриин хубисхалай ерэжэ байха үе багта зол жаргалаа алдана (эдээнэй Булад хүбүүниинь лэ хубисхалай hүүлээр тэрэ ехэ жаргал гээшыень үзэхэ, эдлэхэ юм хаш), hүүлшын хоёрынь 1930-аад оноор гэнтэл төөрижэ ябашанад.
Саг сагтаа, сахилза хүхэдөө
Үнэхөөрөө гайхахаар бэшэ гү? Алим бэ теэд, тэрэ ехэ гайхал жаргал гээшые «харанхы мунхаг арад зондо» асаржа бэлэглэhэн Зүблэлтэ засаг гээшэмнай? Түрүүшэ хоёртонь асаржа үгэhэн мэтэ байгаад, оройдоол арба гаран жэлэй үнгэрөөд байхада, нүгөө хоёрыень хосороожо хаяна бэшэ аал? Эндэ Долгор Бальжинима хоёрой зэмэнь гэхэдэ – баян бардам айлай үхибүүд байгаа, тиигээд лэ дүүрээ! Д.Батожабай тэрэ 1930-аад оной үедэхи хамалган, хёмороон тухай дуулаа-мэдээгүй гэжэ hанаа гүт? Юу дуулахагүй hэм даа, ехэшүүлhээ дуулахаhаа байха, өөрөө ухаа орошонхой, томо боложо ябаhан hонор хүбүүн хуу мэдээд, ойлгоод байгаа гэжэ хэлэхэ хэрэгтэй. Яахабши теэд, Совет засагай үедэ түрэhэн, үдэhэн хүн хадаа аргагүй, сагайнгаа эрхээр зохёолнуудаа тэрээхэн коммунис идеологи гээшыень баримталжа бэшэхэл ёhотой байгаа ха юм. Хаанта засагай үедэ үгытэй ядаруу буряад зониие большевигүүд лэ борьбо дээрэhээнь бодхоогоо, жаргал үзүүлээ гэжэ заатагүй бэшэхэ ёhотой байгаа. Бүри «hайн» зохёол бэшэжэ, бүри ехэ магтаалда хүртэхэеэ hанаа юм hаа, тэрээхэн «хүхэ нюдэтэ ахаяа» дурдаха ёhотой байгаа. Һанана гүт, жаргалаа оложо шадаагүй Аламжын нэгэ нюсэгэн хадын адагта үхэжэ хэбтэхэдэнь, эгээл энэ сагта хадын нүгөө талаhаань эсэгэ тухайгаа юушье мэдээгүй ябаhан энгэртээ улаан туг хэнхэй Булад хүбүүниинь ород революционеркэ hамгантай hалхи һүрин зүдхэжэ ябаhан үзэгдэлөөр тэрэ ехэ трилоги дүүрэнэ бэшэ hэн гү. Харин энэ номоорнь хэн нэгэн режиссёр кино буулгаhан hаа, сохом hайхан наранай мандажа байха үедэ хооhон хадын оройдо (энээгээрээ зэрлиг буряад талада шэнэ засагай шэнэ hайхан байдал асаржа байхыень бүри элеэр зураглаха гэжэ) эршэтэй hалхинда намилзажа байгаа улаан тугай дорохоно Булад Искрова хоёрой огсом шанга хүгжэмэй зэдэлээн соо зогсожо байhые харуулха hэн ха.
Харин Бальжинима Долгор хоёр, баарhадууд, залууханууд, юу үзэнэб? Тамын орон үзэнэ!
Александр ЛЫГДЕНОВ
(Үргэлжэлэлынь удаадахи дугаарта).
