​Дэлхэйдэ шарайгаа харуулаял

Октябриин 7-до, гарагай зургаанда “Информ Полис” Хэблэлэй байшанда Буряадай сурбалжалагшад сугларжа, мэдээжэ сэтгүүлшэ, “Буряад үнэн” Хэблэлэй байшангай сурбалжалагша Александр МАХАЧКЕЕВЭЙ удаадахи “Бурятские бренды в глобальном мире” номтой танилсаба.

Александр Виссарионович 2007 ондо - “Агинский вираж”, 2010 ондо - “Портрет иерарха. XXIV Пандито-Хамбо лама Дамба Аюшеев”, 2011 ондо - “Бүхэ барилдаан. Особенности бурятской национальной борьбы”, 2014 ондо - “250 лет Институту Пандито-Хамбо лам”; Бандида-Хамба лама Дамба Аюшеевэй сэсэн мэргэн үгүүлэлнүүдые суглуулжа, “Хамбо лама. Мысли наедине” ном 2014 ондо гаргуулаад, мэдээжэ сэтгүүлшэ Николай Дамбаринчиновтэ сонгоол нютаг хэлэндэ оршуулуулжа, 2015 ондо буряад уншагшадтаа бэлэглээ. Эдэ гүнзэгы удха шанартай номуудайнгаа түлөө Заншалта Сангхын тогтооһон дооромбо лама Эрдэни-Хайбзан Галшиевай нэрэмжэтэ “Бэлигүүн толи” шанда хүртөө һэн. Удаадахи жэлдэнь Александр Махачкеев “Криминальная история Бурятии” ном хэблүүлһэн юм.

Шэнэ номтой танилсалгада номоо хэблүүлхэдэнь, мүнгэ сангаар туһалһан Буряад Уласай Засагай түлөөлэгшэ Михаил Харитонов, Гүрэнэй Дүүмын һунгамал Иринчей Матханов болон номой герой, мэдээжэ дуушан Бадма-Ханда Аюшеева гурбан сурбалжалагшадай асуудалнуудта харюусаа.

Ном тухайгаа автор хэлэхэдээ, Буряад ороноймнай элдэб зиндаагай айлшадтаа харуулха зүйлнүүднай гэхэдэ, нэн түрүүн алдарта Байгалнай, дасан дугангууднай, мүргэл шүтөөнэй ойроо хүртэшэгүй уула обоонууд, аршаан булагууднай, олоной хабаадалгатай Эрын гурбан наадан, Сагаалган, театрнууднай; агаарай онгосонуудые бүтээдэг авиазавод, хара булган, боргойн хонин, Байгалай омоли, хаб загаһан, бууза гэжэ мэдээжэ. Үшөөл тиихэдэ, нэрэмэл архи, сэгээ; эндэһээ удхалан, архиин болон сэгээ дуунууд, ёохор, хорхоглоһон тарбаган, хонин; ондоо тээгүүр үзэгдэдэггүй һарлагууд, хайнагууд гээд лэ, Уран Дүшэ, Соргото, Үндэр Баабай, Саяанай мундарганууд, Бархан, Алхана ууланууд, Сурхайта, гулбай ехэ Гурбан Ярууна гээд олон тоото нуур сөөрэмүүдые хургаяа даран тоолобол, хургаднайшье хүрэхэгүйл. Тиимэһээ автор Үнгын голһоо эхилээд, Шэнэхээн хүрэтэрхи буряадуудай ажабайдалһаа һонирхолтой зүйлнүүдые түүбэрилэн суглуулжа, олоной һонорто дурадхаба гээшэ.

Ном гурбан бүлэгүүдтэй: “Путь воина и путь монаха”, “Байкал – колыбель бурятского народа”, “Поэтическая Бурятия” хубаарна. Түрүүшын бүлэг соо нэн түрүүн нүүдэлшэ буряад-монгол арад ангууша, дайша, малша байһан гэһэн ойлгосо үгтэнэ. Тиигээд буддын шажан дэлгэржэ, арадай ажабайдалда тон ехэ нүлөө үзүүлээ. Тиимэһээ мүнөө үеын буряадууд ямар замаар саашадаа хүгжэхэб гэһэн асуудалда Бандида-Хамба лама Дамба Аюшеевэй жэшээгээр автор “Дундада зам” гэжэ тайлбарилна. Энэл замаар урагшаа дабшабал, буряад арад хүгжэжэ, дэлхэйдэ нюураа дүүрэн шарайгаарнь харуулха гэжэ Александр Виссарионович этигэнэ.

Эндэ урданай буряадуудай ноёд сайдууд болон мүнөөнэйшье буряад гарбалтай ноёд тухай хэлэгдэхэдээ, арадаймнай дунда уг гарбалнайл ехэ удхатай гэжэ тэмдэглэгдэнэ.

Байгал далай тухай Александр Виссарионович бэшэхэдээ, арадай дуугаар эхилээд, домогуудые, үргэлтэй мүргэлтэй нангин обоо уулануудые, эзэнүүдтэнь яажа хандадагые хөөрэнэ. Далай шадарай буряадуудай ажабайдал дэлгэрэнгыгээр үгтөөтэй. Басага хулуулга, заншалта түрэ хурим, ёһо гуримууд тухай уншахада, ехэ һонирхолтой.

Урданһаа нааша монголшо арадуудай хэрэглэдэг эмнэлгын аргануудые, илангаяа жэндэ оруулгые автор ехэ тодорхойгоор харуулаа. Харин заншалта буряад хоол тухай хөөрэхэдөө, загаһаар болгогдоһон, дабһалагдаһан, сонгоогдоһон хоолнуудые олоор оруулаа. Тиигээд хорхоглогдоһон мяхан юундэ туһатайб гэжэ тодорхойлогдоно. Нэрэмэл архи тухай хөөрөөн соо архи хүртэхэ, хүндэлхэ заншалаа сахия гэжэ уряалагдана. Эндэһээ уламжалан, түрэл араднай мүнөө сагта дан ехээр дэлгэрһэн архидалгаһаа, илангаяа залуу үемнай зайсажа, элинсэг хулинсагайнгаа арюун заншалда орохо бэзэ гэжэ автор найдана.

Буряадуудай түүхэ, ажабайдалые шэнжэлһэн ехэ, багашье шэнжэлхы ажалнууд олон гэбэшье, юрын уншагшадта, холо ойрын айлшадта тэдэ номууд хүртэнэгүй. Тиимэһээ энэ ном олондо һайшаагдаха гэжэ сурбалжалагшад тэмдэглээ. Тиихэдэ эдэ номууд Буряад Уласһаа гадуур Усть-Ордагай, Агын тойрогуудай номой сангуудта тараагдаха. Мүн баһа Ородой Холбооной можо хизаарнуудһаа, Халха Монголһоо, Үбэр Монголһоо болон бэшэшье хари гүрэнүүдһээ ерэһэн буряадуудта болон бэшэшье айлшадта дурадхагдажа байха. Номой сангуудта ошонгүй, өөртөө абажа уншаха гэһэн хүнүүд Буряадай Үндэһэтэнэй номой санда, “Полиномдо”, БГУ-да, Валентина Терешковагай гудамжаар оршодог дэлгүүртэ энэ ном худалдажа абаха аргатай.

Аркадий Батомункуевай гэрэл зураг.