​Зүжэгүүд - ажабайдалай зүнтэйхэн толинууд

Захааминай аймагай Дархинта нютаг тоонтотой Валентина Дамдиновна Бабуева Эрхүүгэй гүрэнэй университет дүүргэһэнэй удаа 45 жэлэй туршада таһалгаряагүй Буряадай музейн хэрэгые эрхилхэ ажалда хүдэлнэ. Энэ хугасаагай 25 жэлыень Буряад драмын театрай музейдэ зорюулаа юм.

Валентина Бабуева “Мир традиций бурят», «Материальная и духовная культура бурят» гэһэн хоморой шухаг, саглашагүй сэнтэй номуудай автор мүн. “Культура Закамны” гэһэн түүхэтэ үнгэтэ альбом-ном Галина Дашееватай, Николай Шабаевтай, Баирма Ламаеватай суг бэлдэжэ хэблүүлээ. Түрэл театрайнгаа түүхын хүгжэлтэдэ, бэлигтэй суутай артистнуудай намтар, ажал ябуулгада зорюулһан арбаад эрхим һайн шанартай, удха түгэлдэр номуудые гаргуулһан габьяатай.

Мүнөө театрай ойн баярта зорюулһан хөөрэлдөөн соогоо тобшооршье һаань, театрай хүгжэлтын шатануудта тогтообди. Тиихэдээ драматург зохёолшодой хубитада онсо анхарагдаа.

- Валентина Дамдиновна, 1932 ондо театр нээгдээ гэнэбди. Буряад-Монголой хүгжэмтэ-драмын театр. Һарьмай дэгэлээ һаяхан орхиһон, үшөө орхёодүйшье саг байгаа бэшэ гү даа. Шэнэ сагай һэбшээн сэлбэлзэхэдэл гээ һэн бэзэ...

- Хамтадаа ажамидарая гэһэн халуун уряатай онсо һонин саг байгаа ха юм даа. Эгээл түрүүшынхеэ Намжил Балданогой “Таһалдал” гэһэн зүжэг табигдаһан гээд түүхын хуудаһанууд гэршэлнэ. Бүлэг зохёохы эдэбхитэд Хориин аймагаар ябажа, зүжэгэй һабагша олоһон, тиин нюдарган баяшуулай толгойгоо үргэхэ гэһэн һэдэлгые шоо үзэхэ, шобто хараха гэһэн уряа удха оруулагдаһан байха юм. Абаһаар абаад табиха гэхэдэнь, бэлэн зүжэг хаана байба гээшэб. Үгы юумые бии болгохо тухай хөөрэлдөөн эхилээ, бэшэжэ эхилһэн зохёолшод хамсыгаа шуун ороо һэн бэзэ.

Мүнөө сагые абаад харахада, эгээл тэрэ үеын саг дабтагдажа байһандал... Зүжэг бэшэхэ хүн үгы. Ушар иимэһээ мүнөөнэй театрай зохёохы бүлэг хүдөө нютагуудаар хаа-яагүй ябажа, ажабайдалтай, түүхэтэй танилсана, тиин зүжэгэй үндэһэн болгожо абана. Жэшээ болгон хэлэбэл, Эрхүү можоор, Шэнэхээнээр аяншалһанай удаа “Полёт. Бильчирская история”, “Үнгэрһэн сагай һэбшээн”, Анаа дасан хүрэжэ танилсаһанай удаа “Шэнхинүүр шулуунууд” гэһэн зүжэгүүдые табяа ха юм. Иигэжэ арга хургаяа бэдэрхэ саг болошохо юм гэжэ хэн мэдэхэ бэлэй.

- Үнэндөө иимэ баримта үнэншэмөөр бэшэ шэнги. Харин гушаад онуудтамнай гургаа һэн бэзэ даа, хойно хойноһоо зүжэгшэд?

- Дали жэгүүр даллаһан саг байгаал даа, юу хэлэхэб. Н.Балдано “Таһалдал” зүжэгэй удаа “Олоной нэгэниие”, Дамба Дашанимаев “Харанхыһаа гэрэл тээшэ”, Б.Барадин Д.Намжилон хоёр “Жэгдэн” (Түгэлдэр Тобоев тухай), Пётр Дамбинов (Солбонэ Туяа) ”Оюун бэлиг”, А.Шадаев, С.Балдаев, А.Мяханов “Шэнэ зам” зүжэгүүдые бэшээ. Һайниинь гэхэдэ, темэнь эли, бэлэн байгаа. Гол түлэб - ангиин тэмсэл. Бэшэгдэхэтэйнь сасуу, бэхынь үшөө хатаадүй байхада, зүжэгөө бэлдэжэ эхилдэг һэн ха. Хүлгүүтэйл байгаал ха, шэнэ үзэгдэлнүүдые найруулан, рольнуудые наадахада...

1934 ондо Гомбо Цыдынжаповай одон мандажа захалһан юм. В.Киршоной “Чудесный сплав” гэһэн зүжэг оршуулжа табяа. 1936 ондо ГИТИС дүүргээд, эгээ түрүүшын эхэнэр режиссёр Мария Шамбуева ерээ. “Оюун бэлиг” гэһэн зүжэг эгээл түрүүлэн найруулан табяа. Мэргэжэлтэ актёрнуудай үгышье һаа, Ж.Мольерэй “Тартюф», К.Гольдониин «Слуга двух господ», Ф.Шиллерэй «Коварство и любовь» болон бусад оршуулагдаһан зүжэгүүд табигдаа. У.Шекспирэй “Отелло” соо гол ролииень Г.Цыдынжапов наадаһан юм. 1938-1939 онуудта Ж.Тумуновай “Сэсэгма” тайзаниие шэмэглэжэ, харагшадта һайшаагдаа.

- 1940 оной суута декадада дүтэлбэ хабди.

- Буряадай зүжэгшэд дээрээ ортоогүй, уута соогоо удхатайхан баялигтай байгаа. Г.Цыдынжаповай, А.Шадаевай «Баир», Н. Балданогой «Энхэ Булад баатар», «Эржэн» зүжэгүүдые, концертнэ программа абаашаа. Анхан үзэгдөөгүй абьяас гаргажа, суутай дуутай бусаа. Декадын дүнгөөр гүрэн түрын дээдын хайра шагналда - Ленинэй ордендо хүртэһэн. Халима баярай болоһые тухайлмаар даа. Уран һайханай талаар хүтэлбэрилэгшэ Г.Цыдынжапов «СССР-эй арадай артист», Н.Балдано «РСФСР-эй искусствын габьяата ажал ябуулагша» гэһэн нэрэ зэргэнүүдтэ хүртөө. Домогто зүжэгшэд Н.Гендунова, Н.Гармаева, Ч.Генинов, А.Ильин, Н.Таров Кремлиин ордонһоо элшэ туяа сасаруулһан дурсалга-дурдалгатай бусахаһаа гадна РСФСР-эй габьяата артистнууд гэһэн нэрэ зэргэдэ хүртөө.

- Эсэгын дайнай, эрэлхэг зоригой хуудаһан саашаа нээгдэбэл даа.

- Эрэгтэй артистнуудай олонхинь Эхэ ороноо хамгаалхаар дайнда мордоо. Дайсаниие дараха, даагаа һүлдэхэ, патриот мэдэрэл һэргээхэ тухай зохёолнууд хэрэгтэй болоо. Нэн түрүүн Г.Цыдынжаповай «Мэргэн буудагша» тайзан дээрэ табигдаһан юм. 1943 ондо маршал Чойбалсанай урилгаар Буряад-Монголой хүгжэмтэ-драмын театрай бүлэг зүжэгшэд Монгол орон зорёо һэн. Энэмнай хадаа хүршэ орон руу эгээл түрүүшын гастрольнууд бэлэй. “Энхэ Булад баатар”, “Баир”, “Мэргэн буудагша” Монголой харагшадые һонирхуулаа. “Бахчисарайский фонтан» гэһэн балет (хореографиин хэмжээндэ табигдадаг байгаа) хилын саана мүн лэ харуулагдаһан байна. Найдан Гендунова, Софья Халтагарова мэтэ зүжэгэй артистнуудай хатарһаниинь һонирхолтой баримта болоно. Удаань театрай труппа Белоруссиин фронт зорижо, 100-гаад концерт харуулһан. Г.Цыдынжапов, Н.Таров, Б.Балдаков, М. Скольчикова, М.Шалтыкова болон бусад хабаадаһан. Дайшалхы фронтдо, полевой байдалда бэлигээ дэлгээхын тула Эхэ оронойнгоо эрхэтэнэй нангин мэдэрэл, зоригжол хэрэгтэй байһаниинь ойлгосотой. Дайнай дүүрэхэ тээшэ Г.Лосев, Д.Дондуков, С.Рабсалов болон бусад фронтһоо бусаа. Иигэжэ дайнай хатуу хаһые Буряадай зүжэгшэд фронтдошье, ара таладашье нэрэтэй түрэтэйгөөр дабажа гараһан бэлэй.

- Амгалан байдалай мандаха үеэр зохёохы ажалай шэнэ шатанууд эршэеэ абаа һэн бэзэ?

- Илангаяа 1945 он мартагдашагүй юм. Энэ жэлдэ Х.Намсараевай “Тайшаагай ташуур” эгээл түрүүшынхеэ табигдаа. Хатан Долгорые – Н.Гендунова, тайшаа Дымбыловые Г.Лосев, Тарба Жигжитовые П.Николаев, зайсаниие А.Ильин, Гүрэмбые Ж.Пагбаин Ч.Генинов ээлжэлээд наадаа.

1948 он – түүхэтэ үйлэ ушарай онсо шухала жэл. Буряадай хүгжэмтэ-драматическа театр хоёр болон хубаарһан байна. Хүгжэмтэ хубинь ерээдүйн оперно театрай (директорээрнь Г.Цыдынжапов томилогдоо), драмын хубинь Буряад драмын театрай (директорээрнь Н.Балдано томилогдоо) үндэһэ һуури боложо үгэһэн. 1949-1950 онуудта оперно театрай шэнэ ордон нээгдэһэн, харин драмын театр нэгэ хэды соо иишээ-тиишээ нүүжэ байһанаа, 1952 ондо мүнөөнэй хүүхэлдэйн театрай байшанда түбхинэһэн юм.

1952 ондо Цырен Аюржанаевич Балбаров театрай директорээр томилогдоод, аяар 36 жэлэй туршада, 1988 он болотор хүдэлһэн намтартай. Ц.Балбаров Хориин аймагай Баруун-Хасуурта нютагһаа гарбалтай байһан. Буряадай АССР-эй искусствын габьяата ажал ябуулагша, Россиин Федерациин соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ Ц.Балбаров дайнда хабаадаһан. Эсэгэ Ороноо хамгаалгын дайнай II шатын орденоор, «Шэн зоригой түлөө», «Ленинградые хамгаалһанай түлөө» медальнуудаар шагнагдаһан.

1959 ондо РСФСР-эй Министрнүүдэй Соведэй тогтоолоор театр Х.Намсараевай нэрэмжэтэ болгогдоһон юм. Буряад уран зохёолой үндэһэ һуури табигша, олониитын хүндэтэй ажал ябуулагша, арба гаран зүжэгүүдынь тайзан дээрэ табигдаһан – иимэ үндэһэ баримталан, нэрыень үгэһэн байгаа.

- Саашаа зүжэг бэшэдэг шэнэ зон тодоржо эхилээ бэзэ...

- Ородһоо оршуулгатай классическа зохёолнууд табигдаһаар зандаа байгаа. 1954 ондо Ц.Шагжинай «Будамшуу» гэһэн зүжэг табигдажа, хүлгөө баяр асарһан юм. 1957 ондо “Түрүүшын жэл”, “Хабарай дуун” гэһэн зүжэгүүдынь табигдаа. Н.Балданогой “Дүлэнэй” удаа Д-Р.Батожабайн “Барометр шуурга харуулна” гэһэн түрүүшынь зүжэг аргагүй ехэ амжалта асарһан бэлэй.

1953 ондо Ленинградай ЛГИТМИГ-эй буряадай актерско студида ороһон 20 хүн 1958 ондо дүүргэжэ бусаһан юм. Эдэнэй тоодо эгээ мэдээжэ зонииень нэрлэбэл, С.Будажапов, Г.Бутуханов, Ц-Д.Пурбуев, В.Амханова, Д-Д.Жалсараев, З.Цыдыпов, Ж.Цыреннимаев гэгшэд болоно. 1952 ондо Москвагай Луначарскиин нэрэмжэтэ гүрэнэй театральна искусствын институдай режиссерско факультет дүүргэһэн Б.Аюшин, удаань 1955 ондо Ф.Сахиров, 1958 ондо Ц.Цыренжапов нютагаа бусаа һэн. 1952 ондо Хэжэнгын арадай театрһаа Ц.Уладаева, В.Самандуев гэгшэд ерэжэ, коллективэй бүридэлдэ ороһон байна.

1959 ондо абьяас бэлигэй халиһан жэл бэлэй. Ороной ниислэл Москвада буряад искусствын 2-дохи декада боложо, 5 зүжэг Бүхэсоюзна харагшадай анхаралда дурадхаха гэжэ шиидхэгдээ һэн. Энэ тоодо А.Грибоедовэй “Горе от ума”, Цао-юйн «Тайфун», Д-Р.Батожабайн «Барометр шуурга харуулна», Ц.Шагжинай «Будамшуу», Б-М.Пурбуевай «Үетэн” гэһэн зүжэгүүд ороно.

1964-1965 онууд онсо тэмдэгтэй жэлнүүд байба. Ушар юуб гэбэл, Монгол орон руу хоёрдохи гастрольнууд эмхидхэгдээ. Тиихэдэ Ц.Шагжинай «Хабарай дуун», В.Халматовай «Базарай бүлэ”, К.Треневой “Любовь Яровая”, У.Шекспирэй “Укрощение строптивой» зүжэгүүд абаашагдаба. Үндэрхан, Чойбалсан хотонуудта, Дорнод, Хэнтэйн аймагуудта хүрэжэ, аргагүй ехэ һонирхол үүсхэһэн байна. Хүршэ орондо ажаһуудаг буряад угсаатан сэдьхэлэй ехэ дэбжэлтэтэйгээр түүхэтэ нютагһаань ерэһэн бэлигтэниие угтаһан бэлэй. Тэрэ сагта хоёр ондоо гүрэнүүдэй эрхэтэдэй уулзахань ехэ хүшэр байгаа бшуу.

Дам саашань тоолобол, Д-Р.Батожабайн “Эхэ тухай домог”, “Зүрхэнэй шарха”, Ч.Гениновэй “Соёлма Баташулуун”, А.Бальбуровай “Хубисхалай дүлэн соогуур”, Н.Дамдиновай “Үнгэрһэн хэрэг”, Ц.Шагжинай «Галта джунгли» гэһэн зүжэгүүдые дурдалтай.

- Ленинградай ЛГИТМИК дүүргэһэн 2-дохи студи хэды ондо нютагаа бусаа бэлэй?

- 1968 ондо. Ц.Шагжинай «Будамшуу» дипломно зүжэгынь болоһон юм. Эдэ бэлигтэн хэд бэ гэбэл, мүнөө болотор мүхөөгөө үгтөөгүй М.Елбонов, Ч.Гуруев, Д.Сангажапова, Л.Дугарова, Д.Батомункуева, М.Жапхандаев, Б-Д.Будаев гээд болоно. Эдэнэй үеын Л.Егорова, М.Зориктуева, Ц.Цырендоржиев, Н.Токуренова театртаа тэрэ үедэ ажаллажа байгаа. Ёһотойл хатуужал гараһан, бэлигээ үсэд наринаар мүлиһэн Буряадаймнай зүжэгэй “ододынь” ха юм. Эдэнэй зондоо зорюулһан туяа гэрэлынь олон үеын харагшадые жэгнэн дулаасуулжа, зүрхэ сэдьхэлдэнь мартагдашагүй дурдалга болон үлэһэн байха.

Түүхэ түгдэрхэгүй, уг удархагүй гэһэн үгэдэ түшэглэн, үнгэрһэн сагаа мүнөө сагтай холбоёл даа.

Зүжэг бэшээшэд, зүнтэй зохёолшоднай, хаанабта? Театрай ажалшад өөһэдөө аймаг айлаар айлшалжа, уута ханзануудые уудалжа, түүхэеэ түүбэришэлнэ. Теэд иимэ аргаар байдалаа заһамаар аал? Мүнөөдэрэй эгээл һанаа зобоомо, хүндүүлхэй энэ асуудал шиидхэлгэдэ зохеолшодые элсүүлэн эдэбхижүүлхэ арга бэдэрхэ хэрэгтэй ха.

(Үргэлжэлэлынь удаадахи дугаарта гараха).