​Мүнхэ зулын толон доро

Россиин Композиторнуудай холбооной гэшүүн, мэдээжэ хүгжэмшэн Бато Бальжинимаев Агын багшанарай колледждо 30 жэлэй туршада хүгжэмэй багшаар ажалладаг. Зохёохы ажалайнь ойн баяртай дашарамдуулагдаһан үдэшэ энэ хабар Агын соёлой байшан соо үнгэрөө бэлэй. Энэ хэмжээ ябуулга Агын Буряадай тойрогой 80 жэлэй ойдо зорюулагдаһан байгаа. 

“Ага нютагай алдарта хүгжэмшэд”

Агын тойрогто 2017 онһоо эхилээд, “Ага нютагай алдарта хүгжэмшэд” гэһэн түсэл бэелүүлэгдэнэ. Энэ түсэлэй шугамаар Ага нютагайхид Дагба Ринчинов болон тэрэнэй басаган Светлана Базарова, Ринчин болон Баир Балдандашиевууд, Цыцык Лхамаева, Ольга Тангатова, Баир Дондоков гээд мэдээжэ хүгжэмшэдэй зохёохы ажалнуудтай танилсаха аргатай. Тиигэжэ эгээл түрүүшын хэмжээн Ородой Холбоото Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, Россиин хүгжэмшэдэй холбооной гэшүүн, соёлой эгээл ялас гэмэ бэлигтэйшүүлэй нэгэн болохо Бато Бальжинимаевай зохёохы үдэшөөр эхилээ бшуу. Энэ үдэшэ хүгжэмшэнэй зохёоһон 22 дуун, 2 хүгжэмтэ зохёол зэдэлээ. Тэдэниие Агын болон Шэтэ хотын мэдээжэ дуушад, Агын багшанарай колледжын хүгжэмэй таһагай оюутад гүйсэдхөө. 

Угаар дамжаһан бэлиг талаан 

Бато Бальжинимаев хадаа Могойто аймагай Сагаан Шулуутай нютагһаа уг гарбалтай. Дууша элинсэг хулинсагайнгаа үри һадаһан байһан тула абьяас бэлигээ үшөө багахан наһанһаа мүлижэ эхилээ. Тэрэнэй түрэһэн абань Бальжинима Данзанимаев балшар багаһаа скрипкэ, лимбэ дээрэ наададаг, байгаалиин болон угайнгаа бэлэглэһэн бэлигтэй байгаа. Энги тэмээнэй һаяхан мүндэлһэн ботогоёо голон тоохогүйдэнь, багахан Бальжинимые дуудадаг бэлэй. Энги тэмээнэй уяртар хүгжэмөөр тээгэлхэдэнь, унаад хэбтэһэн арай амидыхан ботого руугаа эрьежэ, тоожо, унхидан, эрхэлүүлжэ эхилдэг һэн. Иимэ бэрхэ бэлигтэй хүн тэрэ сагай эрилтээр хүгжэмшэн болохо аргагүй байбашье, угаа дамжуулха Бата хүбүүгээ 15 –тай байхадань дахуулжа, Улаан-Үдын хүгжэмэй училищи асарһан юм. 

Дээдын гарай хүгжэмшэн 

Тэрэ гэһээр лэ Бато Бальжинимаевич хуби заяагаа хүгжэмтэй холбожо, дээдын гарай хүгжэмшэн болонхой.

- Бато Бальжинимаевай хүгжэм, дуунууд онсо ондоохоноор зэдэлдэг, хэдэн үеын зоной зүрхэ сэдьхэлдэ шэнгэжэ, зол жаргалай дээжээр сүршэдэг, этигэл найдал түрүүлдэг, - гэжэ Агын багшанарай колледжын багша Римма Лыгденова тэмдэглээ һэн. 

Хүгжэмшэнэй нэрэ Агын та- лын дайдада эстрадна дуунай мүндэлэн түрэхэ үетэй нягта холбоотой. Уянгата хүгжэмынь хүнэй сэдьхэл хүдэлгэжэ, залуушуулда, наһатайшуулдашье адлихан һайшаагдадаг, сэдьхэлынь шэмэглэдэг. Бато Бальжинимаевай хүгжэм соо үүрээр зэдэлһэн гургалдайн жэргээн, һаяхан сабшагдаһан үбһэнэй хангал, эхэ һайхан дайдадаа дурлал зэдэлһэн мэтэ үзэгдэдэг. 

Улаан-Үдын хүгжэмэй училищи дүүргээд, залуу мэргэжэлтэ Аха аймагай Өөрлиг һууринда нэгэ жэл ажаллаад, нютагаа бусажа, Агын багшанарай училищида хүдэлжэ байна.

- Би олон жэлдэ Буряадай хүгжэмэй оркестртэ багшалааб, мүнөө хүгжэмэй хэшээл үнгэргэнэб, баяан дээрэ наадажа һурганаб. Энэ училищи мүнөө колледж болонхой, хүгжэмэй багша болон хүүгэдэй сэсэрлигэй хүгжэмэй талаар хүмүүжүүлэгшэ болохо мэргэжэлээр бэлдэдэг. Оюутаднай дүүргэһээр лэ, ажал олодог, сагай эрилтээр манай мэргэжэлтэд хаанашье хэрэгтэй байдаг, - гэжэ хүгжэмэй багша хөөрэнэ.

Зохёохы ажалай зол 

Бато Бальжинимаев 300-гаад дуунуудые, 30 гаран хүгжэмтэ зэмсэгэй бүтээлнүүдые зохёоһон байна. Олон уран найрагшадтай суг ажалладаг, илангаяа мэдээжэ бэлигтэн Шуя-Ханда Базарсадаева, Батожаргал Гармажапов, Матвей Чойбонов болон бусадай шүлэгүүд дээрэ олон дуунуудые зохёоһон байна.

- Дуун хаанаһаа мүндэлдэг бэ гэбэл, дуунай үгэнүүдые уншаһаар, уран үгын аянга шагнаһаар, дуун түрэдэг. Харин хүгжэмтэ зэмсэгүүдэй оркестрэй дуунуудые бэшэхэдэ, хүндэхэн ааб даа. Заабол зэмсэг дээрээ өөрөө наадажа туршахаш, тиигэһээр “тему поймал” гэжэ хэлсэдэгээр, оньһыень барижархихалши даа. Эдэ зохёолнууд өөрын журам, гуримтай, “рамкатай”, өөрын ойлгосотой байдаг, - гэжэ хүгжэмшэн хөөрэнэ. 

Минии ойлгоһоор, ород болон Европын дуунууд хүгжэмэй долоон абяагаар бии болодог – До-ре-ми-фа- со-ля- си, харин буряад болон Ази- ин арадуудай дуунууд пинтатоника гэһэн аргаар - До-ре-ми-со-ля гээд 5 абяагаар бии болодог юм ха. Долоон абяагаар бүтэһэн хүгжэм орёо, баяанаар зэдэлдэг. 

Дуунай номуудые хэблэнэ 

Бато Бальжинимаев өөрынгөө зохёоһон дуунуудай “Сэсэгүүд” гэһэн суглуулбари 2001 ондо Улаан- Үдэдэ хэблүүлээ. 2003 ондо тэрэнээ дахин дабтан хэблүүлһэн юм. 2008 ондо Новосибирск хотодо “Оюун нангин Агамнай” гэһэн ном болон “Улаалзай” гэһэн компакт –диск гаргаа. Эдэ шэнэ номуудтай танилсалга 2009 ондо Ага тосхоной соёлой байшан соо үнгэрөө бэлэй. “Оюун нангин Агамни” гэһэн дууниинь Улаан–Үдэдэ тоонто нютаг тухай эгээл эрхим дуунуудай тоодо тэмдэглэгдээ һэн. 2014 ондо “Мүнхэ зулын толон доро” гэһэн ном нара хаража, тэрээн соо 40 дуунуудынь ороһон юм. Энэ номтой танилсалга Шэтын филар- мониин 850 хүниие багтаадаг танхим соо үнгэрөө һэн. Харин нёдондо жэлдэ “Партитура” гэһэн хүгжэмтэ зохёолнуудай ном тэрэ хэблүүлһэн байна. 

- Тэрээн соомни ород арадай хүгжэмтэ зэмсэгэй ансамбльнуудай гүйсэдхэхэ “Танец девушек”, “Нок- тюрн”, “Весенняя капель” гэһэн гурбан ажал ороо. РСФСР–эй арадай артист, мэдээжэ композитор, Шэтэ хотын Николай Павлович Будашкинай нэрэмжэтэ Ород арадай ансамбль Россиин эгээл эрхим 6 ансамбльнуудай тоодо ородог, - гэжэ Бато Бальжинимаевич тодорхойлбо. 

Энэ ансамбль Б. Бальжинимаевай хүгжэмтэ бүтээлнүүдые Итали, Япон, Америкэ, Германи гүрэнүүдэй ажаһуугшадтай танилсуулһан байна.

Байдаг юм даа бэрхэшээлнүүд 

Ямаршье мэргэжэлээр хүдэлхэдэ, өөрын шиидхэгдээгүй асуудалнууд гаражал байдаг. Мүнгэ зөөриин дэмжэлтэгүй һаа, зохёоһон бүтээлнүүдээ нэбтэрүүлжэ, дэлгэрүүлжэ шадахагүй байна. Бато Бальжинимаевые нютаг зон, Агын тойрог, аймагууд дэмжэжэ, номуудаа хэблэхэдэнь, мүнгэн зөөреэр туһална. Хоёрдохи бэрхэшээл гэхэдэ, хүгжэмэй зэмсэг. Хэрбэеэ һайн шанартай, мэргэжэлтэ зэмсэггүй һаа, һайн хүгжэм зохёохонь баһал хэлсээтэй. 

- Намда Ага тойрог тон ехээр туһалдаг. Үшөө Ананда Дондоков тойрогой захиргаанай толгойлогшо байхадаа, концертнэ, тон һайн шанартай баяан абажа үгэһэн юм. Одоо тэрээндэнь ходол баясажа байдагби. Һайн зэмсэггүйгөөр һайн хүгжэм гарахагүй бшуу, - гэжэ хүгжэмшэн Б. Бальжинимаев тэмдэглэбэ.

Хүгжэм бэшэхэ дүримые залуушуул мэдэнэгүй 

Агын хүгжэмшэд сооһоо гансал Бато Бальжинимаев Россиин Композиторнуудай холбооной гэшүүн болонхой. Тиихэдэ Агаһаа гараһан бэлигтэй хүгжэмшэд Базар Цырендашиев болон Баир Дондоков энэ холбоондо ородог.

- Агадамнай залуу хүгжэмшэд бии. Баяр Балдандашиев, Баир Дашидондоков, Мунко Цыденов болон бусад. Тэдэнэр һайн дуранай хүгжэмшэд, өөһэдөө һураа. Хүгжэм гүйсэдхэжэ шадахашье һаа, найруулжа бэшэхэ эрдэм мэдэсэнь дуталдана бшуу, - гэжэ композитор тайлбарилба. 

Бато Бальжинимаев жэлэй хоёр дахин Улаан-Үдэ ерэжэ, Буряадай мэдээжэ композитор Сергей Манжигеевэй хажууда хүгжэм зохёохо, бэшэхэ шадабарида һурадаг юм. Хүгжэм бэшэхэ дүрим мэдэхэ шухала. Бато Бальжинимаевай найруулһан олон дуунуудынь элдэб харалган, фестивальнуудта хабаадажа, үндэр сэгнэлтэдэ хүртэдэг. Бүгэдэ буряадуудай уласхоорондын “Алтаргана” нааданай дүнгүүдээр олон дуунуудынь эрхим гэжэ тодоржо, Гран-при шанда нэгэнтэ бэшэ хүртэһэн байна.

АГАМНАЙ

Хүгжэмынь Бато Бальжинимаевай 

Харанхы манан соо үндыһэн, 

Хүшэрхэн сагые гаталһан 

Үнэрхэн баянхан хэшэгтэй 

Үндэрхэн наһатай Агамнайл! 

Дабталга: 

Агамнай, Агамнайл,

Аадархан бороотой таламнайл,

Агамнай, Агамнайл, 

Алтанхан тоонтомнай! 

Шэнэхэн толоороо ялалзаад, 

Сэсэгтэй дайдаараа сэнгүүлэн,

Шэрдэгтэй талаараа суурхуулаад, 

Шэдитэй аршаантайл Агамнайл! 

Дабталга. 

Бурьялма булагтай Алхана.

Булжамуур шубуухай жэргэнэ.

Бууралхан Буряадхан оромнай

Баатарлиг хүбүүдээр суурхаг лэ!

Дабталга. 

Алтанхан тоонтомнай, Агамнай!