​Элбэг Манзаровай «Сэдьхэлэй хүбшэргэй»

Элбэг Манзаровай гэр бүлэ, аха дүүнэр

Мүнгэшэ дархан, уран зурааша, зохёолшо Элбэг Содномович Манзаровай 70 наһанай ойдо зорюулагдаһан хэмжээ ябуулганууд тоонто нютагынь болохо Түнхэн аймагай Хойтогол һууринда апрелиин 13-да эмхидхэгдэбэ. “Сэдьхэлэй хүбшэргэй” гэжэ нэрлэгдэһэн найрта аймагай һургуулинуудай үхибүүд хабаадалсаа. Хи­заар ороноо шэнжэлгын музейдэ һонирхолтой уулзалганууд эмхидхэг­дээ, мүн нютагай соёлой байшан дотор ехэ тоглолто болоо. Элбэг Содно­мовичой гэр бүлынхидынь, аха дүүнэрынь, түрэлэйнь зон, нүхэдынь энэ найрта олоороо ерээ.

“Мүнгэшэ дархамби”

Иимэ шүлэгөөрөө Элбэг Ман­заров холо ойгуур суурхаһан юм. Эгээл энэ зохёолойнь нэрээр нэрлэгдэһэн хуралдаанда хабаадаһан хүүгэдэй ерээдүйдэ баһал нэрэ со­лотой болохо гээд найдая. Тус хэм­жээ ябуулгада Түнхэн аймагай бүхы һургуулинуудай һурагшадай хабаадаһаниинь һайшаалтай. Ай­магай эрдэм һуралсалай таһагай мэргэжэлтэн Любовь Сыренов­на Аюшеевагай хэлэһээр, үхибүүд Элбэг Содномовичой уран һайхан шүлэгүүдые, гүнзэгы удхатай басни­нуудые сээжээр уншажа, ирагуу гоё дуунуудыень гүйсэдхэжэ, энэ найрые шэмэглэбэ.

- Мүнөөдэр бидэ гурбан шэглэлээр ажалаа ябуулаабди. Шүлэг бо­лон баснинуудые уран һайханаар уншадаг үхибүүд нэгэдэхидэнь сугла­раа. Хоёрдохи шэглэлдэ дуушад хаба­адаа. Элбэг Манзаровай зохёохы зам шэнжэлдэг хүбүүд, басагад гурбадахи бүлэг болоо. Нэн түрүүн үхибүүдые бэлдэһэн багшанарта аргагүй баяраа мэдүүлнэбди, - гэжэ Любовь Сыре­новна онсолоо.

Уридшалан хэлэбэл, энэ хэмжээ ябуулга эмхидхэһэн Хойтоголой һургуулиин захирал Альбина Саянов­на Занданова болон буряад хэлэнэй багша Аюна Гомбоевна Ошорова гэг­шэдтэ Баярай бэшэгүүд барюулагдаа.

Айлана Будаева

“Мүнгэшэ дархамби” гэһэн хэмжээ ябуулгада амжалта туйлаһан үхибүүд гэхэдэ, шүлэг гоёор уншаһан Хужарай һургуулиин шаби Айлана Будаева, басни үнэмшэмөөр хөөрэһэн Охор-Шэбэрэй һургуулиин Буянто Бартаев, дуу хангюурдажа, шэхэ хужарлуулһан Хэрэнэй һургуулиин Бэлигма Булуто­ва ба Толтын Александра Ягдуева гэг­шэд болоно.

А. Ягдуева ба Б. Булутова

- Эрхыдээ эмтэй, долёобортоо домтой, хурса хэлэтэй, хурдан ухаа­тай Хойтоголой хүбүүнэй бэшэһэн, зохёоһон бүтээлнүүдыень бүхы талаһаань хаража үзөөбди. Бүхы һургуулинуудай түлөөлэгшэдэй мэ­дэсэ шалгаад байхадаа, һурагшаднай Элбэг Манзаровай шүлэгүүдые, бас­нинуудые, һайн мэдэдэг байна гэжэ тобшолмоор, - гэжэ шүүгшэдэй нэгэн, буряад хэлэнэй болон уран зохёолой багша Елена Гончиковна Цыбикжа­пова тэмдэглэнэ.

Буянто Бартаев

Баснинуудынь нютагаархидһаань һабагшатай

Хойтогол һууринай хизаар оро­ноо шэнжэлгын музей ганса Түнхэн соогоо бэшэ, мүн Буряадтаа болон Ородой можо нютагуудаар мэдээжэ юм. Саяан үндэр хадын хормойдо ажаһуудаг арад зоной баян түүхэтэй танилсахаяа ерэһэн холо ойрын айл­шад заал һаа энэ музейдэ ородог заншалтай. Музейн байгуулагдахаһаа мүнөө болотор үдэр һүнигүй гэхээр шахуу хүдэлжэ ябаһан эзэн Елизаве­та Лопсоновна Шохоновагай үүргэ сэгнэшэгүй.

Елизавета Шохонова хөөрэнэ

Музей соо урайни хүн зоной гэр байрын зэмсэгүүдһээ гадна нютагай түрүү хүнүүд тухай тусхай стенднүүд табигданхай. Эндэ Элбэг Манзаро­вай 70 наһанай ойдо зорюулагдаһан һонирхолтой хөөрэлдөөн дэлгэг­дэбэ. Елизавета Лопсоновнагай тэмдэглэһээр, нэгэ хүнэй иимэ олон шадабаритай (мүнгэшэ дархан, уран зурааша, уран зохёолшо, сэтгүүлшэн, хүгжэмшэн) байһандань гайхамаар.

- Хойтоголой һургуулиин түрүүшын захирал, хизаар оро­ноо шэнжэлэгшэ, уран зохёолшо, үндэр нэрэтэй багша Дондок Дашеевич Лыгденов тэрэ үедэ үхибүүдтэ шүлэгүүдые бэшүүлжэ туршуулдаг байгаа. Эдэ һурагшадай дунда бага­хан Элбэг Манзаров байгаа һэн, - гэжэ Елизавета Шохонова хөөрэнэ. - Ангу­ушадай һонирхолтой хөөрөөнүүдые батаар хадуужа абахыень үхибүүдтээ захидаг һэн. Тииһэнэйнь ашаар Элбэг Содномович түрүүшынгээ шог ёгто рассказ бэшээ, тэрэнь “Шагдаржап” гэжэ нэрлэгдээ.

Ахатан тойроод байһан хүнүүдэй хөөрөөе һайнаар шагнаад, хадуужа шададаг һэн. Совхозой байха үедэ үглөөгүүр ажалдаа гарахаһаа урдаха­на олон эрэшүүл суглараад, элдэбын юумэ хөөрэлдэхэ, бэе бэеэ шоглохо. Тэдэнэй дунда залуу Элбэг шургажа ороод, бүхы хөөрөөнүүдые шагнажа абагша бэлэй. Эгээл тэндэһээ басни­нууд гараад ерэхэ.

- Элбэг Содномовичой бэшэһэн рассказ, басни уншаад, унатараа энеэхэш. Хүдөөгэйнгээ хэн тухай бэшээ ааб гэжэ толгойгоо хүдэлгэхэш, таажархихадаа, бүри ехээр энеэхэш, - гэжэ Елизавета Шохонова хөөрэнэ.

Баснинуудаа бүри һонин болго­хын тула тэрэ шог зурагуудые зураха дуратай һэн. Тиигэһээр уран зураашан алдартай болонхой. Мүнгөөр дархалжа, эхэнэрнүүдэй гоёолтонуудые - һиихэ, холёошхо (бэһэлиг), хүзүүнэй гэнжэнүүдые хэхэһээнь урид тэрэ зураад, хаража үзэдэг. Иигэжэ бүхы шадабаринуудынь бэе бэедээ туһатай боложо, бэе бэеһээ дулдыдана бшуу.

Уулзалгын түгэсхэлдэ уран дар­ханай аха дүүнэр гэр бүлэнүүдэйнгээ талаһаа Элбэг Манзаровай бүтээһэн һиихэ, бэһэлиг болон номуудые му­зейдэ бэлэг болгон дамжуулаа.

Ехэ багагүй шүлэгшэниие һанана

Элбэг Манзаров нютагайнгаа түхэл шарай, үзэсхэлэн гоё байгаали, үндэр дуулгата хада уула магтажа, олон гэгшын шүлэг бэшэһэн нам­тартай. Мэдээжэ композитор Баяр Батодоржиев “Дээдэ Түнхэн” гэһэн шүлэгтэнь хүгжэм зохёожо, һайхан дуун болгоо һэн. Тэрэнииень тоонто нютагайнь ажаһуугшад гимн болгон­хой. Энээн тухай Хойтогол һууринай сомоной дарга Чингис Маншеев соёлой байшан соо эмхидхэгдэһэн тоглолтын эхиндэ дуулгаба.

- Бүгэдөөрөө Элбэг Содномович Манзаровайнгаа 70 наһанай ойн баяр угтажа байһандаа баяртайбди. Манай нютагай хүбүүн уран гартай, шог зугаатай, Түнхэн һайхан нютагайнгаа, тоонто Хойтогол һууринайнгаа арад зониие үргэжэ, һайн, баян заншалыень харуулжа бэшэдэг гээшэ, - гэжэ Чингис Маншеев омогорхолтойгоор тэмдэглээ.

Хойтоголой захиргаанай толгой­логшо “Ехэ уһан” гэһэн шүлэгыень сээжээр хэлэжэ, сугларагшадай альга ташалганда хүртэһэн байна. “Ургы” сэсэрлигэй багашуул багахан шүлэгүүдыень урматайгаар унша­ба. Энэ хадаа нютагайнгаа бэлигтэй хүбүүнэй бүтээлнүүдые ехэ багагүй бултанай мэдэдэгые гэршэлнэ.

"Ургы" сэсэрлигэй хүүгэд

Аймагай засаг дарга Иван Альхеев өөрөө Хойтоголһоо уг гарбалтай юм. Тэрэ Элбэг Манзаровай шүлэгүүдые, баснинуудые һонирхон уншадагаа мэдүүлбэ.

- Бидэ, Хойтоголой дунда һургуулиин 80-90-ээд онуу­дай шабинар, Элбэг Манза­ровай шүлэг дээрэ хүн болообди. Минии хадам баабай Руслан Долгорович үетэн нүхэрынь болоно. Элбэг Содномович манайда айл­шалжа ерэхэдээ, хадам аба­таймни үглөөгүүр болотор зугаалдажа, шүлэгүүдээ уншажа байгша һэн. Тиимэһээ үшөөшье һайхан шүлэгүүдээ бэшэжэ, маанадаа баярлуул­жа байг даа, - гэжэ Иван Аль­хеев хэлээд, аймагай захиргаанай зүгһөө Хүндэлэлэй грамота болон Баярай бэшэг Элбэг Содномовичто болон наһанайнь нүхэр Мария Ба­гиновнада барюулба.

Иван Альхеев ёохорой дүхэригтэ

Аха дүүнэрэй баярай дуун

Хойтоголдо болоһон найрта Элбэг Манзаровай хани нүхэр Мария Багинов­на, үхибүүдынь Эржена бо­лон Эльвира, дүүнэр Вале­рий Содномович Манзаров наһанайнгаа нүхэр Мария Буянтуевнатай, Валентина Содномовна Мансуронова гэгшэд ерээ.

Мария Багиновна һайхан найр наада эмхидхэгшэд­тэ аргагүй ехэ баярые мэдүүлһэн байна.

- Манай аба, таабайда зорюулагдаһан найрта бүхы Хойтогол һууринайхид сугла­раад байхадань, зосоомнай баяртай байна, - гэжэ Мария Багиновна уяран хэлээ.

- Хүгшэн эжынгээ ами­ды мэндэ ябахада, бидэ зун бүхэндэ Хойтогол ерэдэг һэмди. Хэдэн жэл соо абын­гаа тоонтоор ябаагүйбди. Мүнөө ерээд харахадамнай, нютагнай һайжаржа, ондоо түхэл шарайтай болоод бай­на. Музей соо һонирхолтой хөөрөө шагнажа, аба тухай­гаа мэдээгүй юумэеэ мэдэ­жэ абаабди. Тэндэ бидэндэ абымнай нэгэ гэрэл зураг һайшаагдаа. Юуб гэхэдэ, ма­най гэр бүлэдэ иимэ зура­гынь байхагүй, - гэжэ Эльви­ра басаганиинь хэлээ.

Элбэг Манзаровай зээ басаган Марина Базарова таабайнгаа шүлэг уранаар уншажа үгөө. Мүн Марина Буянтуевна сугларагшадта дуунай дээжые баряад, түрэл тайзан дээрээ 40 гаран жэл гараагүй ябааб гэжэ хэлээ.

Аха дүүнэрынь мэдээжэ композитор Ринчин Бурхиевта хандажа, шэнэ дуу захиһан байна. “Абым бууса” гэһэн шүлэг дээрэ зохёогдоһон дууе “Хэнгэргэ” гэһэн арадай аман зохёолой ансамблиин гол дуушан Ни­колай Шагдуров хангюур­даба. Анха түрүүшынхиеэ гүйсэдхэгдэһэн энэ дуун нэрьемэ альга ташалганда хүртөө.

Николай Шагдуров

Түмэн жэлдэ суурхаха

Элбэг Манзаровта зорюулагдаһан хэмжээ ябуулга бүхы Хойтогол һууринай ажаһуугшадые хүлгөөбэ. Эртээнһээ эхилээд, соёлой байшанай газаа гоё буряад дуунууд зэдэлжэ, холо ойгуур сууряатажа бай­гаа һэн. Найрта ерэһэн хүн зон амтатай зутараантай сай, гэртээ хайраһан хилээмэ амталха аргатай байгаа. Халуун буузашье дурадхагдаа.

Түнхэн аймагай түбэй номой сан соёлой байша­най фойе соо һонирхолтой үзэсхэлэн дэлгээ. Тэрэ ганса Элбэг Манзаровай зохёохы ажалда зорюулагдаа бэшэ, мүн аймагай байгуулагдаһаар 95 жэлэй ойдо дашарамдуулагдаа.

Тоглолтодо аймагай “Хэн­гэргэ” болон “Саяан” гэһэн түрүү ансамбльнууд хабаада­жа, сугларагшадые баярлуу­лаа. Мүн тиихэдэ Хойтогол һууринай “Алтан Мундарга”, Туран һууринай арадай аман зохёолой “Ошон” гэһэн ан­самбльнууд һайхан дуу, ха­тарнуудаа бэлэглээ.

Хэмжээ ябуулгын түгэсхэлдэ бүхы хабаадаг­шад, Хойтоголой ажаһуугшад дүхэриглэжэ ёохорлоо. Дээдэ Түнхэнэй Алтан Мундарга уулын хормойдо арад зоной аялгаар татагдаһан дуунай абяан орой болотор соностоо бэлэй.

Авторай гэрэл зурагуууд