​«Байгал» сэтгүүлэй ээлжээтэ дугаарта

«Байгал» сэтгүүлэй 4 дугаар хэблэгдэбэ. “Далан до­лоон домог” гэһэн конкурс сэтгүүлэй соносоһоор, энэ жэлэй нэгэдэхи дугаарһаа эхилжэ, арад зо­ной дунда тараһан, зүрхэ сэдьхэлдээ хадагалжа ябаһан домогууд толилогдоһоор. Энэ удаа Түнхэн аймагай аха заха, түрэл хизаарайнгаа түүхэ домогуудые бэшэдэг Лоп­сон Дамдинович Шенхоровой Хаан Шаргай ноён тухай домо­гой эхи толилбобди.

- Бүри багадам, 8-9-тэй яба­хадам, Хонгоодорой (ажаһуудаг газарай нэрэ) Бадма таабай: “Энээхэн хүбүүнтнай Хаан Шаргай ноён, Буха ноён, Эрхүү мүрэнэй домогуудые бэшэхэ һахюуһатайгаар түрэһэн хүн байна. Гамнажа хүн болгоо­ройт”,- гэжэ эбиидэ хэлэһэн байна, - гэжэ Лопсон Дамдинович хөөрөө һэн. Энээнһээ урид, 2011 ондо, табадахи ду­гаар соомнай Лопсон Дамдино­вичай Буха ноён тухай домог толилогдоһон юм. Тиихэдэшье, мүнөөшье авторай домогуудые Буряадай арадай уран зурааша Чингис Шенхоровой зурагууд шэмэглээ.

Буряадай арадай ирагуу найрагша Галина (Санджэ Су­рун) Раднаева үнинэй үльгэр домогуудые үбгэд хүгшэдһөө бэшэжэ абадаг, суглуулдаг тон ехэ ажал ябуулдаг гэжэ олон­до мэдээжэ. Суглуулһан үнэтэй сэнтэй домогууд, үльгэрнүүд, онтохонуудынь хэдэн боти хүбхэгэр зузаан номууд бо­лон гаранхай. Энэшье удаа Га­лина Раднаевагай домогууд сэтгүүлэй соносоһон конкур­сдо хабаадалсана. “Сартуул зоной домогууд” гэһэн Галина Жигмитовнагай домогуудые уншагшад һонирхожо унша­хань лабтай.

Буряадай уран зохёолшод, тэдэнэй шэнэ бүтээлнүүд ту­хай хэлэ бэшэгэй эрдэмэй кан­дидат Туяна Самбялова саг үргэлжэ бэшэжэ, “Буряад үнэн” сониндо, “Байгал” сэтгүүлдэ толилжо байдаг. Һаяхана эр­дэмтэн “Түбидэ мүнхэ түрэл уянга” гэһэн статьянуудай согсолбори хэблүүлэн гаргаба. Энэ ном тухайнь Туяна Вла­димировнагай бүхы наһаараа суг хүдэлжэ, нүхэсэжэ ябадаг манай сэтгүүлэй редактор Га­лина Хандуевна Дашеева “Уран зохёолой түүхэдэ – өөрын мүр” гэһэн томо статья бэшэжэ, номһоонь хэһэгүүдые толилбо.

Монголой элитэ ехэ уран зохёолшо Чадраабалын Ло­дойдамбын “Тунгалаг Тамир” гэһэн хоёролжон романай түгэсхэл уншахат. Энэ зохёолшон тухай үшөө дахин лаблан хэлэбэл, Лодойдамба болбол дэлхэйн уран зохёолшодой классигуудай нэгэн, энэ зохё­олынь хоридохи зуун жэлэй агууехэ томо бүтээлнүүд соо орохоороол орожо, буряад хүн гээшэб гэжэ зүрхэ сэдьхэлдээ өөр тухайгаа һанажа, өөрыгөө энэ дэлхэйдэ буряад-монгол шарайтай, уг удхатай тухай­гаа мэдэржэ ябаһан хүндэ энэ зохёол үшөө дахин уншаа һаань, үлүү болохогүй. Ород Уласай томо зохёолшон Ми­хаил Шолоховой “Тихий Дон” гэһэн эпическэ романһаа ду­туу бэшэ бүтээл байна бшуу. 1964 ондо энэ зохёолынь тус­гаар ном болон, Буряад хэблэ­лээр гаража, урид “Байгал” сэтгүүлдэ толилогдоо һэн. Оршуулгыень Буряадай элитэ ирагуу найрагша Шираб Ним­буев тон гоёор, уран наринаар оршуулһан, “Оршуулгамнай орхисооной” арай болошоогүй, тэрэ үедэшье, мүнөөшье оршу­улганууд хэгдэжэ, зохёолнууд, номууд ородшье, буряадшье хэлэн дээрэ толилогдожол, хэблүүлэгдэжэл байна гэжэ манай сэтгүүлшье, гараһан номуудшье гэршэлнэ гэхэ бай­наб. Лодойдамбын энэ зохёол уншабал, монгол-буряад зо­ной һанамжа бодол, юун тухай зорижо, ямар зорилготойгоор энэ дэлхэйдэ мүндэлһэн ту­хайгаа сэдьхэжэ ябаһыень тон уранаар харуулһан, уншагша бүхэн энээниие өөртөө нээжэ, буряад-монгол зохёолой дэл­хэйн уран зохёолой түүхэдэ өөрын ехэ үүргэтэй байһые ойлгожо абаха.

Манай сэтгүүл дугаарһаа дугаар бүхэндэ Буряадайнгаа уран зураашад тухай хөөрэжэ, тэдэнэй бүтээлнүүдтэй ун­шагшадаа танилсуулжа бай­даг, сэтгүүлэймнай гадар бо­лон хабсаргалтанууд дугаар бүхэндэ ондоогоор шэмэглэг­дэнхэй гаража байдагыень ха­ранат. Энэ удаа Буряадай эгээл ёһотой арадай уран зурааша Лубсан Доржиевай 100 жэлэй ойдо зорюулжа, сэтгүүлыемнай уран гоё зурагуудынь шэмэ­глэбэ гээшэ. Буряад зурагай эхи табиһан энэ зураашын Бу­ряад соёлой хүгжэлтэдэ ямар ехэ үүргэтэй байһаниинь сагай ошохо бүри элиржэл байха даа.

Ородой уран зохёолшо­дой гэшүүн Сергей Доржиев энэ хабартаа Хальмаг зорижо, буддын шажанай үнэтэй сэн­тэй Данжуурай ботинуудые Монголһоо абаашалсаһан ту­хайгаа бэшэһэн замай тэмдэ­глэл уншахат. Совет үе сагта уран зохёолшоднай эндэ тэндэ аяншалаад ерэхэдээ, заал һаа замай тэмдэглэлнүүдые бэ­шэжэ, сэтгүүлдээ толилуулдаг байгаа ха юм. Сэтгүүлэймнай редактораар тиихэ үедэ хүдэлдэг байһан уран зохёол­шо Африкан Андреевич Баль­буров өөрөө ходо аян замда гарадаг, эндэ тэндэ ябаад ерэхэдээ, һонирхолтой мате­риалнуудые асардаг, замай тэмдэглэлнүүдые бэшэдэг, сэтгүүл тухайгаа ходол сэдьхэл дотороо шэбшэжэ, сэтгүүлээ нэгэтэшье мартадаггүй ёһотойл дарга байһан, зохё­олшодые замай тэмдэглэл асарагты, бэшэгты гэжэ баад­хадаг байһан тухайнь Андрей Румянцев бэшэнэ бэлэй. Мүнөө зохёолшоднай хаа-яагүй, Монголһоо Нью-Йорк хүрэтэр ябадаг, замай тэмдэглэл бэшэхэһээ байтагай, сэтгүүлэй редакцида ерэжэ, һониноо хөөрэхэ зон хоморой болонхой гэхэһээ байтагай, сэтгүүлдэ захил хүүлэхэ, сэтгүүл уншаха сүлөө забгүй ха.

Дугаарһаа дугаар бүхэндэ уншагшадаа буряад жэнхэ­ни хэлэн дээрээ бэшэжэ тур­шадаг, гуурһанай нугалбари гаргадаг, шүлэг дуу зохёодог зон тухай бэшэжэ, тэдэнэй бүтээлнүүдтэй уншагшадаа та­нилсуулжа байдагбди. Энэ удаа Захаамин аймагай Далахай ню­тагай Екатерина Доржиевна Ринчиновагай туршалга-зохё­олнуудые толилбобди.