Арадай сэсэн үгэнүүд соо алтанай дуһалнууд байхал байха гэжэ Хоца Намсараев дэмы хэлээгүй. Хэр угһаа хойшо элинсэг хулинсагаймнай сахижа ябаһан ёһо заншал гүнзэгы удхатай тула Буряад Уласай Арадай уран бэлигэй түбтэ мартаһаниие һануулба, мэдэхэгүй юумэнтэй танилсуулба, зүжэглэн гоёор харуулба. “Буряад хүнэй юртэмсэ” гэһэн заншалта ёһонуудай хоёрдохи фестивальда арадай аман зохёолой “Уряал” бүлгэм Түнхэнэй буряадуудай түрэ хуримай заншалнуудһаа “Хүнжэлэй бүреэдэһэн” гэһэн ёһололтой танилсуулаа.
- Залуу айлда бата бэхи байдал уряалһан, сэнтэй зүбшэл заабари үгэһэн буряад түрын ёһо гуримуудые тодоор мэдэдэг болохыетнай хүсэнэбди, - гэжэ Уласай Арадай уран бэлигэй түбэй мэргэжэлтэн Дарима Дашиева харагшадта хандаба.
Басаганай наадан
Буряад Уласай арадай уран бэлигэй түбтэ Түнхэн аймагай хэр угһаа хойшо дамжажа ерэһэн хурим түрын ёһо заншал харуулһан зүжэглэмэл наадан тодоор харуулагдаа.
Басаганайнгаа хадамда гарахада, хүргэжэ ошодог гурим Түнхэн аймагташье сахигдана. Хүргэжэ ошохынгоо урда басаганай наада үнгэргэдэг һайхан заншалтай. Басаганайнгаа найрта гансал залуу бэриин түрэл гаралынь, аха дүүнэрынь, залуушуул олоороо сугларжа, заһалыень - эд барааень, оро унталгыень зохёоно. Сугларагшад басаганай абдар бэлдэжэ, үреэлэй һайхан үгэнүүдые хэлэжэ, нэмэри оруулжа, бэлэгүүдые баридаг юм. Бэлэгүүдынь абдарта хэгдэжэ, удаань тэдэнь залуу бэриин хадамуудта барюулагдаха. Тиихэдэ абдар соонь сай, эдеэ хоол, архи оролсоно. Хүрьгэнэй талада ерээд, басаган айлшадаа сайлуулжа, абдарайнгаа хэшэгһээ хубаалдадаг гуримтай.
«Хүнжэлэй бүреэдэһэн»
Оро дэбдихэр бэлдэлгэдэ “хүнжэлэй бүреэдэһэн” гэһэн ёһолол онсо һуури эзэлдэг.
Түнхэн аймагта унтари бэлдэхэдээ, хүнжэлэй бүреэдэһэ оёдог заншалтай. Дүрбэн тэгшэ хүлтэй шэрээ дээрэ хүнжэлөө дэлгээд, дээрэнь бүреэдэһээрээ хушаад оёно. “Хүнжэлэй бүреэдэһэн” гэһэн ёһололдо үри хүүгэдтэй, хадамтай, түбхинэһэн, бүдүүн айл болоһон эхэнэрнүүд хоёр залуушуулдаа амгалан байдал үреэжэ хабаадалсадаг байна. Хоёр залуушуулдаа бэлэг болгон, бүреэдэһэн доро алта мүнгэ, гоёолто зүүдхэл хэжэ, нара зүб оёходоо, зүүгээр хадхаха бүхэндөө манай үхин холо хүрэжэ ошоод, энэ орон соошни олон үри үхибүүд түрэжэ, һайхан сэдьхэлтэй, ухаатай ябахань болтогой гэжэ үреэнэ. Эндэ баһа нэгэ тодорхойлолто бии. Бүреэдэһэ оёходо, утаһанда зангилаа хэнгүй, таһалангүй, эхинһээнь һүүл хүрэтэрнь оёод, задалхаар уялаа хэхэ ёһотой юм.
- Эдэ хоёр залуушуулнай бүдүүн баян айл боложо, ута наһатай, удаан жаргалтай, харгы замынь тэгшэ байг лэ даа гэһэн удхатай ёһолол, - гэжэ Түнхэн аймагай Харбяангууд нютагһаа гарбалтай Лидия Очирова тайлбарилна.
Удаань басаганай найрта сугларагшад сайлажа, абань басагандаа үреэлэй һайхан захяа үгэнүүдые хэлэнэ. Аймаг соогоо хадамда гараһан басагаяа хүргэгшэд хүрьгэн хүбүүмнай Түнхэнэй, “нюһа- тайшье һаа, нютагай” гэжэ хүхилдэнэ. Үндэр наһатай нагаса эжынь басагандаа захяа дуу дуулажа, залуу бэри уяржа, зүрхэ сэдьхэлээ доһолгоно.
Дуутай, шуутай найр басагаяа хүргэжэ, харгыда гарана.
«Амбаарай оёор»
Хүбүүнэй тала хүргэжэ ерээд, согтой зугаатай нааданай удаа «амбаарай оёор эдилгэн» гэһэн ёһо заншал Түнхэндэ болодог байна. Олон айлшад, аха дүүнэр бэриингээ бэлдэһэн эдеэ хоол барижа, сайень уужа найрладаг, абдарыень нээжэ, басаганайнгаа бэлэгүүдые, эд барааень харадаг, оро унталгыень задалжа, хүнжэлэйнгөө бүреэдэһэндэ ороһон мүнгыень тоолодог заншалтай.
Бэриингээ бэлдэһэн амтан сай уужа, үнгэрһэн түрынгөө һони хөөрэлдэжэ, айлшад аяшархан һууна. Залуу бэри абдарһаа эдеэ хоол гаргажа, шэрээдэ табижа, бэлэгүүдээ хадамуудтаа барижа, хэшэгээрээ хубаалдана.
Хүнжэлэй бүреэдэһэ задалха ёһолол
Хүнжэлэй бүреэдэһэ задалха ёһолол ехэ удха шанартай. Тэрэнээ задалхадаа, оёһон утаһыень таһалангүй, бусайдуулангүй абаха ёһотой. Бүреэдэһэ задалхадаа, хуби заяагаа ниилүүлһэн хоёр залуушуулдаа:
- Урга бариха хүбүүтэй боложо, оёдол бариха басагатай боложо байг лэ.
- Айдархан залуу наһандаа арбагархан олон хүбүүдтэй болооройгты, холшорхон залуу наһандаа баатар хүбүүдтэй болооройгты, - гэжэ үреэхэ зуураа: - Ногоон торгон хүнжэл сооһоо депутат хүбүүн гаража байг, хүхэ торгон хүнжэл сооһоо модель басаган гаража байг, - гэжэ шог ёгто үреэлнүүд хэлэгдэнэ.
Хүнжэлэй бүреэдэһэ оёһон утаһан баһал өөрын удхатай. Ута утаһа бусайдуулангүй абахадаа, залуу бүлын саашанхи ажабайдал үршөөнэ.
- Энэ ехэ гүнзэгы удхатай ёһо заншал. Манай Түнхэндэ мүнөөшье хүрэтэр энэ гуримаа сахидаг. Энэ утаһаяа таһалангүй, наринаар абажа ябахыень айлай ехэ бэридэ барюулагдадаг. Саашадаа энэ утаһаар үхибүүнэй хүйһэ хүндэдэг, - гэжэ Лидия Очирова тайлбарилна.
Саашадаа хоёр залуушуул һайн һайхан, олон үхибүүдтэй, зол жаргалтай һуухын тула хүнжэлэйнгөө бүреэдэһэ ехэ бэридээ барина. Бүреэдэһэндэ сугларһан мүнгэн, зүүдхэл баһал айлай ехэ абгайдань даалгагдана. Айлай ехэ бэри хүбхэгэр мүнгэнэйнгөө дээжыень амтан эдеэ хоолоор дүүрэн шэрээ дээрэ табижа: «Булта найрлажа, сагаалжа, сасаржа һууял даа», - гэжэ үреэнэ. Үлэһэн алта мүнгыень бэридээ барюулжа: “Харида буужа, хадагай болобош, энэ алта мүнгэн шэнги аягаар дүүрэн алта мүнгэтэй боложо, ханхинуулжа байгаарайгты, альган соошни алта мүнгэн, доллар орожо, халижа байгуужаг даа”, - гэжэ захина.
Удаань сугларагшад найрлажа, “амбаарай оёор” эдижэ, хүхилдэнэ, дуулалдана, ёохороо хатарна.
Ёһо заншалаа сахия!
Зүжэглэмэл нааданай һүүлдэ харагшад халуун альга ташалгаар угтажа, “Уряал” бүлгэмэй хүтэлбэрилэгшэ Аюша Ринчиновтэ баяраа мэдүүлбэ.
- “Буряад хүнэй юртэмсэ” гэһэн заншалта ёһонуудай фестивальда арадай аман зохёолой “Уряал” бүлгэм Түнхэнэй буряадуудай заншалнуудһаа харуулба гээшэ. Саашадаа Ойхоной буряадуудай ёһо заншал зүжэглэн харуулха түсэбтэйбди, - гэжэ Аюша Ринчинов түсэбүүдээрээ хубаалдаба.
“Уряал” бүлгэмэй удаа хүүгэдэй “Амар мэндэ” бүлгэм, П.И. Чайковскиин нэрэмжэтэ “Жэргэмэл” ансамбль хэмжээ ябуулга шэмэглээ. Эдэнэр арадайнгаа аман зохёолой абдарһаа дуунуудые гүйсэдхэжэ, сэсэн мэргэн һургаалнуудые хэлэжэ, багахан тоглолто харуулаа.
Буряад Уласай арадай уран бэлигэй түб элинсэг хулинсагайнгаа ёһо заншалнуудые ургажа ябаһан улаан бургааһадтаа дамжуулан харуулһаниинь ехэ һайшаалтай.
Олон һайхан залуушуулнай, гүлмэр, хөөрхэн багашуулнай эхэ эсэгынгээ, теэбии, тайбайнгаа ёһо заншал мартангүй, үргэжэ, сахижа ябаг лэ.
Анна ОГОРОДНИГОЙ гэрэл зурагууд