Зунай зулгы саг тэгнэжэ, буурал эхэ Буряадаймнай нютаг нугануудта обоо уулануудаа тахижа, уг гарбалаа хүндэлһэн найр нааданууд үнгэрбэ. Арад зоной урда сагһаа сахижа ябаһан угайнгаа заншалаар үнгэргэгдэһэн эдэ буянта хэрэгүүдэй удаа Сэлэнгэ аймагай Ташарай номой санда хизаар ороноо шэнжэлэгшэд, уг удамаа уудалагшад «Уг гарбалай холбоо» гэһэн ээлжээтэ дүхэриг шэрээ олоной хабаадалгатайгаар эмхидхэбэ.
Доржи Намсараев Роза Нимаева хоёрой «Тоонто нютаг - Юрөө голой эгээл нарата Наран нютаг», Валерий Доржиевай «Ацуулаһаа Намаг хүрэтэр», багшын ажалай ветеранууд Клара Аюшеева, Должид Даксанова, номой сангай ажалшан Светлана Нимбуева гурбанай бэлдэһэн «Үдэнгэ. Үдэнгынхид» болон Любовь Абаева Доржи Намсараев хоёрой «Сэлэнгэмни – 2» гэһэн номууд нара хаража, үргэн олониитэдэ хүрэбэ.
Эдэ номууд урданай болон мүнөөнэйшье үнгэтэ гэрэл зурагуудаар элбэгээр шэмэглэгдэнхэй, хатуу хабтаһатай, елэгэр бүхэ саарһанда барлагдаһан – хэдэн үе зоной уншахаар хэблэгдээ гэжэ урмашамаар.
«Тоонто нютаг – угай холбоон» гэжэ ном 15 ботиһоо бүридэнэ. Мүнөө хэлсэгдэһэн «Ацуулаһаа Намаг хүрэтэр» 14-дэхинь, Роза Нимаевагай бэлдэһэн «Тоонто нютаг - Юрөө голой эгээл нарата Наран нютаг» 15-дахинь болоно.
“Ацуулаһаа Намаг хүрэтэр” гэһэн ном тэндэхи нютагуудай түүхэ шэнжэлээд, тэндэ ажаһуудаг ехэнхидээ хатигад (хатагин) угай хүн зон тухай хөөрэгдэнэ. Хатигад зон урда сагһаа ехэ ламанараараа суутай – аяар зургаан Бандида Хамба ламанартай!
«Тоонто нютаг - Юрөө голой эгээл нарата Наран нютаг» гэжэ ном Юрөөгэй гол, ехэнхидээ энэ дуулим дайдын Наран нютаг, тэндэхи угуудай хүн зон тухай домоглоно. Мүн баһа бэшэшье нютагуудай нэрэнүүд эндэ тайлбарилагдана. Мүнөө Наран нютаг Ташарай сомоной бүридэлдэ ороно. 1810 ондо баригдаһан Юрөөгэй дасанай дэлгэрэнгы түүхэ, ламанар, Бүрин хаан тухай домогууд тус ном соо үгтөө. Тиигээд лэ нютагай зоной угууд дэлгэрэнгыгээр бэшэгдээ. Уг удамаа суурхуулһан олон хүнүүд тухай зураглалнууд үгтэнхэй.
Түрүү хүнүүдээ түүрээн магтана
Эндэ Роза Жамсуевна авторай Алагүй (Алгы) уг нэн түрүүн дурдая. Урда сагта хуушан монголоор Дамчей Цыдыпов угайнгаа һарбаалжаниие Хүсэриһөө эхилээд, найман үе хүрэтэр бэшэһэн байгаа. Мүнөө 14 үе болоод байна. Роза Жамсуевна угайнгаа домогһоо эхилжэ, бүгэдэ зоноо тоолоо. Үбгэн баабай Морхоозойн хоёр хүбүүд, табан басагадай үри һадаһадые болон Эсэгын ехэ дайнда Ленинград хамгаалжа, баатарай үхэлөөр унаһан Жамсо Морхозоевич эсэгынгээ гэр бүлэ тухай дэлгэрэнгыгээр бэшээ.
Роза Жамсуевна Нимаева
Мүн баһа нагаса талынгаа уг бэшэһыень богонёор дурдая. Харанууд угай Соодой, тэрэнэй хүбүүн Сонгоодор хоёр хүбүүтэй: Галтай, Алтай (Амар). Амар Буйра ба Бордуушха хүбүүдтэй. Буйра 4 хүбүүтэй: Түбшэн, Рэгзэн, Цэбэг, Ринчин. Ринчин хадаа Лодойба, Шүхэй гэжэ хоёр хүбүүтэй. Лодой болбол Аюша гэжэ хүбүүтэй, Шүхэй 4 хүбүүтэй, 5 басагатай. Эдээнһээл Роза Жамсуевнагай нагасатан тараһан байна. Нагасатанаа мүнөө 11-дэхи үе хүрэтэр бэшээд, Шүхэйн хүбүүн мэдээжэ лама Шагжа Ринчинов тухай дэлгэрэнгыгээр бэшэнэ. Тэрэ Монголой Богдын хүреэндэ һураһан лама Гэгээтэйн, Юрөөгэйнгөө дасанай шэрээтэ байгаа. 1905 ондо зарлагдаһан бүгэдэ буряадуудай түрүүшын хуралдаанда хабаадаа, буряадуудай түлөөлэгшөөр Николай хааниие бараалхаа. 1906 оной мартын 4-һөө апрелиин 14 болотор Санкт-Петербургда буряадууд болон хальмагуудай хамтын ехэ хуралдаанда хабаадаа. 1913 ондо Халхын Богдо Жэвзэндамба гэгээниие хаан болоһоорнь амаршалхадань, Богдо гэгээн тэрэниие 2-дохи шатын Эрдэнитэ Вачирай орденоор шагнаһан юм.
Тэрэнэй дүү Даша Баруун Жууда һураһан аад, одхон хүбүүн һэн тула ахынгаа заабаряар гэрлээ. Үшөө нэгэ Балдан Самбуевич нагасань баһа лама байһан аад, сүлэгдөө. 1948 ондо сүлэлгэһөө табигдажа, Зэдын Ёнхорто һуу- рижаа. Түрүү хонишон Балдан Дабаев Зэдын эгээл түрүүшын Социалис Ажалай Геройн нэрэ зэргэдэ хүртэһэн юм. Иигээд лэ энэ баян угай бэрхэшүүлые бэшэжэл байбал, сониноймной хуудаһанууд хүрэхэгүй байна.
- Дари-Дулма эгэшэтэеэ Долгоржаб нагаса эмгэйһээ шагнаһан угайнгаа изагуур хүсэд дүүрэн болгохо гэлсээ һэмди. Тиигээд лэ бэдэрэлгын ехэ ажал ябуулагдаа. Зэдын Сагаатай, Белоозёрск, Петропавловка, Инзагата нютагуудаар, Улаан-Үдөөр, Сэлэндүүмээр, Гусиноозёрскоор, Оронгоор, Ташараар яһала ябагдаа, - гэжэ Роза Нимаева хөөрэнэ.
Үеын үедэ мартагдахагүй
Ташарай номой санда Буряадай дээдэ һургуулинуудай багша ябаһан түүхын эрдэмэй доктор, хизаар ороноо шэнжэлэгшэ, олон номуудай автор Даба Нимаевай зохёохы, шэнжэлхы ажалда зорюулагдаһан булан байгуулагдаа. Номуудай, сонин, сэтгүүлнүүдэй, һурагшадай бэлдэһэн шэнжэлгын ажалнуудай «Уг гарбалай холбоо» гэһэн үзэсхэлэн дэлгэгдээ. Музей соо нютагай түүхэ, домогууд, нютагай суута хүнүүд тухай баян материалнууд дэлгээтэй.
Дүхэриг шэрээдэ хабаадаһан зон номууд тухай хөөрэлдэхэдөө, тэдэнэй зондо хэрэгтэйень эзэлүүдгүй тэмдэглээ. Иигэжэ мүнөө сагта хаа-яагүй тарашаһан Сэлэнгын буряадуудай уг удам, түүхэ шэнжэлһэн туйлай ехэ ажал ябуулагдаа гэжэ онсолон хэлээ.
«Тоонто нютаг – мартагдаагүй түрэлхид» гэһэн ниитэ гаршаг доро хэб лүүлэгдэһэн 15 ном тухайгаа Россиин Сэтгүүлшэдэй холбооной гэшүүн Доржо Намсараев дүхэриг шэрээдэ сугларһан зондо хөөрөө. Любовь Абаеватай тэрэ хүсөө нэгэдүүлжэ, бүхы шэнжэлэлгэнүүдые согсолжо, «Сэлэнгэмни» гэжэ нэрэтэйгээр түрүүшын боти хэблүүлээ. Хоёрдохи ботинь бэлдэгдээд, хэблэгдэжэ байна. 3-дахи ботиин материалнууд суглуулагдана. Эдэ номууд Сэлэнгэ аймагай байгуулагдаһаар 100 жэлэй тэбхэр ойдо (1923-2023) зорюулагда- на. Тиимэһээ уг удхаяа хүндэлдэг зон өөһэдынгөө түүхэ мүнхэрүүлхэеэ оролдогты, 3-дахи ботидо материалнуудые суглуулалсагты гэжэ Доржо Цыренжапович уряална.
Клара Аюшеева, Должид Даксанова – багшын ажалай ветеранууд, номой сангай ажалшан Светлана Нимбуева гурбан Үдэнгэ тухайгаа бэшэһэнээ хөөрэжэ, ном хэблүүлхэдэнь туһалһан зон нүхэдтөө баяраа мэдүүлээ.
Наһатайшуулай зүгһөө Роза Ильинична Балдакова нютаг нугынгаа түүхые хүсэд дүүрэнээр залуу үетэндөө дамжуулжа байһамнай ехэл һайн гэжэ тэмдэглэбэ. Түрүү хонишодой нэгэн ябаһан Мария Цыбикжаповна Цыбикжапова, эдэбхитэн, багша ябаһан Сэсэгма Балдоржиевна Табхарова, Соёлой байшанай захирал Дари Цыденовна Дашпилова гэгшэд өөһэдынгөө уг удам шэнжэлжэ, номой 3-дахи ботидо оруулхабди гэжэ найдуулаа.
Нютагай сомон дарга Түмэн Цыденешеевич Цыдыпов сугларагшадта баяраа мэдүүлжэ, нютагайнгаа зоной эдэбхитэй байһанда ехэтэ баярлажа, авторнуудта бэлэгүүдые барюулаа.
Залуушуул уг удамаа мэдэжэ, угтамнай мэдээжэ хүнүүд байһан гэжэ омогорхожо ябаха, - гэжэ номой сангай ажалшан Светлана Балдановна Дарханова баярлаа.
Багшын ажалай ветеран Галина Дамдиновна Чагдурова, Эльвира Жамсарановна Сабахаева, Рыгзыдма Ивановна Чагдурова гурбан Роза Жамсуевнае амаршалжа, бэлэг баряа.
Һургуулиин шаби Эржена Очирова сугларһан һу- рагшадай зүгһөө үгэ хэлэхэдээ, хизаар ороноо, уг удамаа шэнжэлжэ, ургажа ябаһан эдиршүүлдэ дамжуулжа бай- һандань аха захатандаа ехэ баяр хүргөө.
Сэлэнгээрхидэй дэмбэрэлтэ жэшээгээр бэшэшье буряадууднай иимэ хэрэг үйлэдэхэ бэзэ. Нютаг нютагуудаар иимэ ажал ябуулагдадаг. Гэбэшье, иимэ олоор ном болгогдожо хэблүүлэгдээгүй байһаар.
Роза НИМАЕВАГАЙ дурадхаһан гэрэл зурагууд