​Молор эрдэни – морин хуур

Августын 23-24-эй үдэрнүүдтэ Үбэр Монгол орон­до морин хуурай ехэ наадан боложо үнгэрбэ. Тэн­дэ Буряад Уласаа түлөөлэн оролсоһон хүгжэмшэн, П.Чайковскиин нэрэмжэтэ Уралигай колледжын багша Эрдэм Биликтоевич Дымбрыловтэй уулзажа, хэдэн асуу­дал табибабди.

- Хаа-хаанаһаа сугларһан морин хууршад тус наадан­да хабаадалсааб?

- Гол түлэб Үбэр Мон­голой аймаг, хотонуу­дай түлөөлэгшэд байгаа. Тэдээнһээ гадна Монгол Уласһаа “Арга билэг” хамта­лиг, Туваһаа, Буряадһаа нэгэ- нэгэ хүн хабаадаабди.

- Монголой, Үбэр Монго­лой морин хууршад манай­хинда хүсэгдэхөөр бэшэ юм аабза.

- Хүгжэмдэхэ шадабари­ингаа талаар Буряадаймнай мэргэжэлтэ морин хууршад тэдээнһээ доро бэшэ гэжэ тэмдэглэхэ байнаб. Зүгөөр үсөөн лэ юм аабзабди. Жэшэ­элхэдэ, тус ехэ нааданай гала- тоглолто дээрэ Үбэр Монго­лой Уралигай ехэ һургуулиин багшанар ба оюутад - аяар 60 морин хууршад гаража на­адаа.

- Манай эндэ арбаад мо­рин хууршадые суглуулхаар байха бэзэ?

- Мэргэжэлтэ хүгжэмшэд гэжэ арбаад хүн байха. Зүгөөр һүүлэй үедэ морин хуур дэ­эрэ наадажа һураха дура­тай үхибүүд яһала олон бо­лонхой. Хүүгэдэй уралигай һургуули бүхэндэ морин ху­урай анги байгуулагданхай. Гадна “Хуурчийнхан” гэжэ үмсын һургуули бии (баг­шанарынь – Тумэн Цыбжи­тов, Мүнхэ-Болор). Чайков­скиин нэрэмжэтэ Уралигай колледждо хоёр багшанар хүдэлнэбди. Намда гурбан оюутан һурана, Зандан Шой­доковто – дүрбэн хүн. Эдэ бүгэдөөр тобшолходо, манай Буряадта морин хуур яһала дэлгэржэ байна. Жэшээлхэ­дэ, минии оюутан байха үедэ морин хуурай ангида намһаа бэшэ хүн һурадаггүй һэн.

- Үбэр Монголдо мо­рин хууршадые бэлдэдэг һургуулинууд бии юм ааб даа.

- Үбэр Монголой алдар­та морин хууршан Чи. Булаг гэжэ хүн өөрынгөө нэрэм­жэтэ һургуули нээнхэй. Тэрэ Монгол Уласай түрүүшын мэргэжэлтэ морин хууршан Жамьян багшада һуража га­раад, нютагаа бусажа, ехэ һургуулида заажа эхилээд лэ, олон-олон шабинарые хүмүүжүүлһэн. Энэл хүнһөө Үбэр Монголой мэргэжэл­тэ морин хууршадай түүхэ эхилһэн гэжэ хэлэхэдэ боло­хо. Мүнөө өөрөө хабаадалсаа.

- Чи.Булаг багшатай ха­рилсаа гүт?

- Буряад Уласһаа түлөө- лэгшэ ерээ гэжэ дуулаад, ехэ баяртай байгаа, һайхан үгэнүүдые хэлэжэ, намайе ур­машуулаа. Юрэнхыдөө, үбэр монголшууд морин хуур Бу­ряадта хэр дэлгэржэ байнаб гэжэ һонирхоно. “Одон” теле­видениин сурбалжалагшад намһаа интервью абахадаа, морин хуурай шуулган бии гү, энэ зэмсэгтэ зорюулжа, хүгжэм зохёогдоно гү гэхэ мэ­тын асуудалнуудые табина.

- Теэд юун гэжэ харюуса­абта?

- Шуулган байгуулха хүсэл биил даа. Адагынь 12 морин хууршаниие суглуулха хэрэг­тэй. Теэд энээниие бэелүүлхэ гэхэдэ, үнөөхил мүнгэнэй асуудал гарана. Зохёолнууд гэхэдэ, Пурбо Дамиранов, Лу­дуб Очиров, Лариса Санжие­ва гэгшэд бэшэнэ, тиигээшье һаань, үсөөн.

- Үбэр Монгол ошоходоо, ямар зохёол наадаабта?

- Буряад Улас түлөөлжэ байгаа хадаа гээд, үндэһэн буряад хүгжэмэй зэмсэг – су­уха хуураа танилсуулха гэжэ шиидээ һэм. Гадна Баруун Монголой арһан шарайтай хуураар наадааб. “Эреэн алаг булжамуур” гэжэ буряад ара­дай дуу, “Буряад таталга” гэжэ өөрынгөө найруулһан хүгжэм, мүн Саяан уулын маг­таал гүйсэдхөөб.

- Сууха хуур гэжэ бусад монголшуудта байдаггүй бэзэ?

- Үгы, гансал буряадууд тэрээгээр наададаг байһан. Тиимэһээ зон аргагүй ехээр һонирхоно. Ганса хүбшэргэйтэй зэмсэг ха юм.

- Ганса хүбшэргэйтэй гэ­хэдээ, абяа гаргаха арга бо­ломжонь баһал хизаартай болоно гү?

- Диапазониинь тиимэ үргэн бэшэ, тиимэһээ гол түлэб арадай дуунуудые на­адахадал таарамжатай. Гэ­бэшье һайхан абяатай. Суу­ха хуураа – жэнхэни буряад зэмсэгээ – орхижорхингүй, һэргээжэ, дэлгэрүүлжэ байха хэрэгтэй.

- Морин хуурай наадан гэжэ хэр үргэн дэлисэтэй арга хэмжээн гээшэб? Хэды хүн хабаадааб?

- Хүгжэмшэдһөө гадна, уралиг шэнжэлэгшэд, ехэ һургуулиин багшанар, юрэ һонирхогшодшье олоороо хабаадалсаа. Юуб гэхэдэ, эр­дэмэй хуралдаан, дүхэриг шэрээ эмхидхэгдээ ха юм. Морин хуураа саашань яажа дэлгэрүүлхэб гэхэһээ эхилэ­эд, оюутадые һургаха онол арганууд, хүгжэмэй зохёол­нууд болон бусад шухала асуудалнууд зүбшэн хэлсэг­дээ. Минии бодолоор, иимэ арга хэмжээнүүд тон хэрэг­тэй. Гадна үбэр монголшууд аргагүй хананхатайгаар, ха­рюусалгатайгаар эмхидхэ­лэй ажал ябуулна гэжэ ажа­глааб. Манай эндэ иимэ наада үнгэргөө һаа, һайн бай­гаа гэжэ бодогдоно.

- “Хуурайм наадан” гэжэ арга хэмжээн болодог ха юм.

- Болодог лэ даа. Теэд ганса морин хууршад хабаададаггүй, лимбэ, суур гэхэ мэтын олон ондоо зэм­сэгээр наададаг хүгжэмшэд оролсодог. Харин имагтал хууршадта зорюулагдаһан ехэ наада уласхоорондыншье хэмжээндэ эмхидхэхэ байгаа гэжэ һанахаар.

- Зүб лэ даа. Тантай хөөрэлдөөд, тон ехээр ба­ясажа байгдана. Буряа­даймнай морин хууршад Монголой, Үбэр Монголой хүгжэмшэдһөө мэргэжэл шадабаряараа дутуугүй, уран сэдьхэмжыншье (им­провизациин) талаар хойно үлөөгүй гэжэ хэлэхэдэтнай урмашааб.

- 1990-ээд онуудта Чайков­скиин нэрэмжэтэ Хүгжэмэй училищи Монголһоо Баасан- хүү багшые залажа, морин хууршадые бэлдэжэ эхилээ һэн. Светлана Гомбоева (ми­нии багша), Лариса Шарал­даева, Туяна Жагбаева, Дми­трий Аюров гэгшэд тиихэдэ һуража дүүргээд, дээдэ гарай хүгжэмшэд болохоһоо гадна, өөһэдөө багшалжа, олон ша­бинарые гаргажа байһанайнь ашаар манай Буряадта морин хуур яһала дэлгэрээ бшуу.

- Манай асуудалнуудта харюусажа, һанамжа бодо­лоороо хубаалдаһандатнай баяр хүргөөд, морин хуу­рай гайхамшаг абяан орон дэлхэйемнай сууряатуулан, сэдьхэлыемнай сэбэрлэн арюудхажа байг лэ гэжэ хүсэнэб.

- Болтогой!