​«Алтарганын» амин – сэдьхэлэй нэгэдэл

Дашцэрэнгийн Сэндэр

Монгол Уласай соёлой түрүү ажалтан, Буряад Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ батнай омогой Дашцэрэнгийн Сэндэр багшатай “Алтаргана” нааданда Агада, Улаан-Баатарта, Улаан-Үдэдэ, Эрхүүдэ уулзаа бэлэйбди. Монгол Уласай Дорнод аймагай түлөөлэгшэ баргашуулай «Баргажан», үзэмчинүүдэй «Алтан дүрөө» наадануудай эхи табилсаһан намтартай. Буряад- монголойнгоо соёл уралигай хүгжэлтэдэ өөрын гэхэ хубита оруулһан Сэндэр багшатай скайп гэдэг хии юумээр холбоо барижа, хэдэн асуудалдамни харюусахыень гуйбаб.

- Анха түрүүшынхиеэ «Алтаргана» нааданда хэзээ, хаана хабаадаа һэмта?

- Буряадуудай гурбадахи «Алтаргана» наадан 1998 ондо Батширээтэдэ болоходонь, ошожо үзөө бэлэйб. Хүхэ тэнгэриин үнгэтэй «Алтарганын» туг, Хориин 11 эсэгын тугуудые намилзуулһан хазаар моритой буряадуудай нээлтын жагсаалда нара зүб тойроод ерэхэдэнь, бүгэдэ буряад улад зоноороо сэдьхэлээ уяруулан угтажа байгаа бэлэйб. Удаань 2000 ондо Дашбалбарта болоһон «Алтаргана» нааданай буряад арадай дуунай урилдаанда шүүгшээр ажаллааб. Монгол Уласай арадай зүжэгшэн Дэмбэрэлийн Жаргалсайхан, СССР-эй арадай артист Ким Базарсадаев түрүүтэй хүндэтэ айлшадаар зэргэлэн һуужа ажаллаһанаа бахархан һанадагби.

- Дорнод аймагай Дашбалбар сомондо Агын буряадай түлөөлэгшэдэй хабаадаһан сагһаал хойшо «Алтаргана» наадамнай олон уласай хэмжээндэ гараһан гэжэ би ойлгодогби. Зүб гү?

- Зүб лэ даа. Һүүлдэнь 2004 ондо Чойбалсанда болоһон «Алтарганын» удха найруулгыень зохёогоо һэмби. Наадаяа хүтэлхэдэмни, Бата Баяртуев, Рэгзэн Цыдендоржиев айлшаднай жэнхэни буряадаараа хэлэжэ туһалалсаһан юм. Хоёр уласай буряадууд ниилээд, наада хэжэ байхадамнай, намда ехэл һайханаар һанагдаа бэлэй. Буряадууднай үндэһэн хубсаһаяа үмдэжэ, түрэл садан, танил нүхэдөөрөө уулзажа, эндэ-тэндэ бүлэг бүлэгөөрөө алхалхадань, сэдьхэлээ хүдэлжэ байгаа бэлэйб. Мүн тэрэ нааданда өөрынгөө зохёоһон «Балжийн гол» гэжэ дуугаараа мүнгэн медальда хүртөө һэмби. Энэ амжалтамни саашадаа уран бүтээл хэхэ ажалдам урма зориг түрүүлһэн юм. 2010 ондо Улаан- Баатарта болоһон нааданда «Нютагаа зүүдэлнэб» гэжэ дуугаараа алтан медальда хүртэһэн байнаб. Тэрээнһээ хойшо бүхы «Алтарганада» оролсожо, зохёон байгуулжа, шүүгшээр ажаллажа энэ болотор ябанаб. Энэ наадамнай үнэхөөрөө монгол туургатанай ёһо уламжалалые һэргээхэ томо үйлэ ябадал болоһон гэжэ би хубидаа үзэдэгби.

- 1998 онһоо хойшо таһалгаряагүй «Алтаргана» наада эмхидхэн байгуулха хэрэгтэ хабааданат. Энэ хугасаа соо алибаа бэрхэшээлтэ асуудал гараагүй бэшэ юм аабза.

- Гол түлэб арадай дуунайл тэмсээндэ шүүгшээр ябадаг байгааб. Тиигэжэ тэндэ хабаадагшад «Алтарганаһаа» «Алтарганада» дуулалдажал байдаг дуунуудаа дуулана. 2014 ондо Дадал сомондо бүри тайзан дээрэһээ дуушадта хандахадаа: «Үбгэн аба, нагаса эжынэрһээ дуулдаагүй хоморой арадай дуу һураад, «Алтаргана» наадандаа асараа һаатнай, бидэ ямар ехээр баярлаха һэмбибди! Шэнжэлгын ажал ябуулагты, бэдэрэлгэ хэгты, урданай уртын дуунууд буряад арадта байһан лэ байха. Буряад арадай дуунай аянга сэдьхэлдээ шэнгээжэ абагты», - гэжэ хэлээ һэм.

- Ород гүрэндэ болоһон «Алтаргана» нааданда ябахадаа, газар газарай буряадуудай ёһо заншал, үгэ хэлэнэй илгаатайе мэдэрээ ёһотойт.

- 2018 ондо Эрхүүдэ болоһон «Алтарганада» «Буряадай нэгэ үдэр» гэһэн урилдаанда шүүгшэ болооб. Ямар һайхан зүжэглэмэл тоглолтонуудые хараа гээшэбиб! Ямар баян хэлэн гээшэб! Ямар гоё хубсаһан гээшэб! Ехэ баяртай байнаб. Олон эдир хүбүүд, басагад хабаадана. Эхэ хэлээрээ, нютагайнгаа аялгаар хөөрэнэ, дуулана. Энэнь ехэ һайшаалтай. Хүн зон гэхэдээ – амитан, хөөрэлдөөн гэхэдээ - хүүр, зугаа гээд хэлэхэдэнь, ехэ һонин байгаа. Бидэ талын буряадуудбди, эрхүү буряадууд хадын зон байна. Тайзан дээрэ нютаг бүхэн, ондо ондоо зан заншалаа, ажабайдалаа, ажахыгаа, абари зангаа, ёһо заншалаа харуулаа. Зарим тээ ондоошог байбашье, хуу ойлгосотой, һонирхолтой байгаа. Арадай аман үгын дээжые амтархан соносооб, ёохор хатарай элдэб янзые харааб, олон мэдэхэгүй зүйлнүүдые мэдэхэ болооб.

- «Алтаргана» нааданай үрэ дүн ямар гээшэб гэжэ хэлэжэ үгыт.

- Уралиг соёл, ёhо заншал, буряад хэлэмнай, уламжалалнай үеын үедэ үри хүүгэдтэмнай дамжажа үлэхэ болтогой гэжэ үреэнэб. «Алтарганын» наран доро наадагшад, хабаадагшад, үзэгшэд урма зориг оронобди, сэдьхэлдээ эршэ хүсэ абанабди, нэгэ арад гээшэбди гэһэн мэдэрэлдэ эзэлэгдэнэбди. «Алтарганын» хүхэ номин тугай намилзаан доро зүрхэеэ доһолгон, сэдьхэлээ уяран, нэгэ амин буряад арад зон гээшэбди гэһэн мэдэрэлдэ эзэлэгдэхэ гээшэ юунһээшье сэнтэй, юунһээшье буянтай, юунһээшье хэшэгтэй. «Алтарганын» амин, гол удхань - буряад-монголшуудай сэдьхэлэй нэгэдэл!

- Һайнта даа, Сэндэр багша. Һанамжа бодолоороо хубаал- даһандатнай баяр хүргэнэбди.

Дашцэрэнгийн Сэндэрэй дурадхаһан гэрэл зураг