Нютаг нютагай нохойн дуун ондоо гэдэг. Манайшье Зэдэ голоор, тиихэдэ минии тоонто Сагаатай нютагташье, өөрын онсо заншал, ёhо гэжэ урда сагуудта байhан. Элинсэгэймнай, эхэ эсэгымнай алдангүй абажа ябаhан, харин мүнөө мартагдажа байһан нэгэ хэды ёhо гурим тухай дурдаха дурам хүрэнэ.
Саахар, сарчаан тараагша һэн
Мүнөөнэй буряадууд хаана- яанагүй «милаан-милаан» гэлдээд лэ, энэ заншалые хүхюун зохидоор хүдөө нютагташье, хото городтошье хэдэг болошонхой. Һайн лэ юм бэзэ. Теэд кафе, ресторанаар багашуултайгаа сугтаа архи тамхи бариха гээшэмнай хайшаа юм? Минии багада иимэ юумэ гэжэ огто байгаагүй юм даа. Манай нютагта «милаан» бэшэ «милаагуур» гэгшэ hэн. Зүб, үхибүүнэй жаргал заяа үргэхэ, баярлуулха гэhэн энэ hайхан заншалые эхэ эсэгэнэрнай хэдэг байгаа. Үхибүүнэй 1-тэй болоходо (ойндоо хүрэхэдэнь), умай сооhоо абажа ябаhан үhыень тайража, зулайнь үшөө hайн бүтүүрээдүй тулань, тэндэнь багахан сүгсы үhэ (hамбай) орхихо.
Нэгэтэ үглөөгүүр hэрихэдэшни, эжы аба хаана нэгэ тээ мүнөөдэр милаагуур болохоёо байhан тухайнь дуулгаха. Тиишээ ошогты, бү ошогты гэхэшьегүй, тиигээд лэ дүүрээ. Теэд бидэ юу байха hэм, «хүн хэлэбэ гү, хүхы донгодобо гү», тэрэ зуура милаагуурай болохо гэр тээшэ гүйлдэжэ ошоол hэн бэзэбди. Ойро тойронхи багашуул олоороо сугларха, теэд гэр соо орожо, сай уужа, эдеэ хоол барижа байдагаа огто hананагүйб. Тэрэ сагта булта шахуу багахан гэрнүүдтэй байха, тиимэ олоор үхибүүдые юун гэртээ оруулха hэм даа, үбэлэй сагта hаань, гэр хүргэжэрхихэш, бага жаа үхибүүн хүйтэ абажа магадгүй лэ. Тиимэhээ юм гү, бү мэдэе, бидэ багашуул бултааран газаагуур лэ гүйлдэжэ, наадажа байгша hэмди (буряад зон гээшэ байгаали хатуухантай газарта байршадаг хадаа ехэ-багагүй хүдэр, хатуу зон ха юмбибди). Тиигэхэ зуураа үе болоод лэ, гэрэй үүдэн тээшэ хараашалхаш даа. Иигэд гээд лэ, тэндэhээ маанадта амтатай эдеэ хоол гаргажа үгэхэ гэжэ мэдэжэ байна ха юмбибди. Заал hаа юундэб даа гуулин гү, али сагаан түмпэн баринхай хоёр эхэнэр гэрhээ гаража ерэгшэ hэн. Нэгэн соонь конфетэ, саахар байха, нүгөө түмпэнгөөрнь дүүрэн сарчаан байха. Тэдэ эхэнэрнүүдые харамсаараа, үхибүүд бултааран гүйлдэжэ ерэжэ, хоёр альгаяа хабсаруулжа гү, али малгайгаа абажа, тэдээн соохоноо шадаал hаа, ехэхэн амтатай эдеэ абахаяа оролдохош. Одо-оо саана, садатараа эдижэ мэдэхэш, үлэhыень гэртээ дүүнэртээ гү, али эжы абадаа гүйдэлөөрөө абаашажа үгэхэш.
Бидэнэй багада үхибүүдые хүхеэхэ, баярлуулха гэhэн hайхан удхатай иимэ милаагуур бологшо юм hэн, мүнөө ондоохоноор нэрлэгдэдэг, хэгдэдэгшье болошонхой.
* * *
Мүнөө манай нютагай багашуулhаа байха, залуушуулhаа «сарчаан» гээшэ юун бэ гэжэ hураа hаашни, гайхаха байха. Энэ хоолые мүнөө баран зон «боово» гэдэг болошонхой агша (ородоороо пончик, пышка гээшэнь бэшэ гү?) Барагтай юумэн тухай бэшэнэм, тиибэшье бидэнэй багада сарчаан гэжэ буряад хоол байhан юм. Сарчаан гэжэ (литературна хэлэн дээрэ hаа «hаршагар, hаршагануур» гэhэн үгэhөө удхатай ха) боовоhоо нэгэ бага ондоо байха. Тоhон соо бусалгахынгаа урда, хутагаар дундуурнь гурба дахин ябуулжархиха, тиимэhээнь пүмпыжэ бэшэ, хабтигараар болодог байhан (мүнөөнэй хворост гээшэдэ адлирхуу). Одоо нээрээhээ үйрүүлжэ байжа, hаршаганатарнь эдихэш, зарим сагуудта дээрэнь үшөө саахар үбэнүүлжэрхидэг байгаа. Яаhан амтатай эдеэн байгша бэлэй. Мүнөө боово гээшэеэ шараал юм бэзэ, гэбэшье нэгэшье хүн сарчаан гэдэггүй. Мартагдашанхай энэ үгэ, халаг!
Заатагүй зүбшөөл гуйха
Хадаг табилга гээшэ сартуул Зэдэ голоорнай мүнөө баhал ондоо боложо байнхай. Заримандаа нэгэ хүнгэн машинаһаа байха, хоёр машинаар дүүрэн зон ошодог болошонхой агша. Урда сагуудта хадаг табихаяа хоёр лэ эрэшүүл ошодог байгаа. Тон дүтын түрэлэй хоёр, шадаал hаа, эхэ эсэгын талаhаа. Эндэ баhа өөрын ёhо заншал гэжэ байhан. Зарим тээ мүнөө басаганай гэртэхинэйдэ орожо ерэмсээрээ, хадагаа бурханда табишадаг, энэнь буруу гэхэ байнам. Хори гаран жэлэй саана би нэгэ залуушаг хүбүүнтэй хадаг табихаяа хүршэ Үшөөтэй нютаг ошобо гээшэб. Яhала ёhо гурим мэдэхэ байhаншье hаа, гэрhээ гарахынгаа тэндэ хоёр эгэшэнэрhээ hураадхибаб: «Гэртэ оромсоороо, хадагаа бурхандань табижа болохогүй лэ, тиимэ бэзэ? Һүүлдэнь…». «Үгы, юугээ хэлэнэш, оромсоороол, хадагаа, бэшэшье эдеэ хоолоо бурхандань табихаш, тииhэн хойноо айлшадайнгаа урилгаар столдонь ошожо hуухат», - гэбэ гээшэд хоюулан. Эгэшэнэрэйнгээ ухаа заагаа хадань, би ошохо газартаа ошоходоо, гэртэ орожо, тэндэ hууhан зонтой мэндээшье хэлсэнгүй (баhа ёhоо барижа), түрүүн айлай бурхандань ошожо, хадагаа табижа эхилбэ гээшэб. Тиин гэhээм, тэндэ hууhан буурал сагаан үhэтэй наhажаал үбгэжөөл түрүүлжэ, намайе миин лэ бурханhаань адис абажа байна гэжэ hанаhан байгаа хаш, харин хадаг табижа байхыемнай харажархихадаа: «Байзагты, байзагты, таанад яажа байhан зон гээшэбта, хүнэйдэ ороод, гэрэй эзэнhээ, эндэ hууhан зонhоо зүбшөөл абангүй, ямар хадагаа бурхандамнай табижа байна гээшэбта? Тиимэ юумэн гэжэ байдаггүй юм. Түрүүн бурханhаа адис абаад, амар мэндэеэ хэлсэжэ, хэд-юуд зон, хаанаhаа ябаhан, ямар хэрэгээр манайда орожо ерэhэнээ хэлсэдэг юм. Болигты, нүхэд, иигэжэ огто болохогүй бшуу!» - гээдхибэ. «Тэрэ үзэ, яажа тэдээнэй үгэдэ оробо гээшэбиб», - гэжэ улайжа сайшаhан би тиихэдэ хоёр эгэшэнэртээ сухалаа хүрэжэ байhамби.
Эндэ ёhонь иимэ байха. Айлда ороходоо, зүб, нэн түрүүн бурханда ошожо мүргэхэ, тииhэн хойноо эрьелдэжэ, гэртэ байhан зонтой мэндэшэлэлсэхэ. Хүнэй үхиниие өөhэдынгөө болгохо гэжэ эрижэ, гуйжа ерэhэн зон байгаад, эхэ эсэгэhээнь, эндэ суглараад байhан дүтынь түрэл гарбалтайнь хөөрэлдэншьегүй, зүбшөөлыень абаншьегүй, тэрэ зуура бурхандань ошожо хадагаа табижархиха гээшэ буруу ябадал! Тииhэн юм hаа, манай хэрэг иихэдээд дүүрэбэ, танай басаган манай болобо гэhэншүү, хүниие баhаhаншуу удхатай болоно бшуу? Харин урданай ёhоор hаа, ураг худанар болохоёо байhан зон урда урдаhаа харалсажа, столой хоёр тээ hуухадаа, бага зэргэ сэсэ буляасалдажа, хадхалсажа, хэд- юуд, ямар угай зон, баян бардам гү, тулюур ядуу гү гэхэ мэтэшэлэн мэдэлсэхэеэ, ойлгосолдохоёо оролдодог байhан гээшэ. Жэшээнь, «Таанад хаанаhаа ябаhан, хайшаа зориhон ямар нютагай ямар угтан зон гээшэбта?» - гэхэ мэтэшэлэн гэрэй эзэдэй hураа hаань, ерээшэдынь: «Бидэ хоёр хадаа адуу малаа алдажархёод бэдэржэ ябаhан аад, тон эсэшөөд, хаана нэгэ тээ халта амаржа, аманайнгаа ангаа гаргаха байгаабди гэжэ hанажа ябатараа, нюдэндэмнай тон тааруугаар харагдажа байгаа танай гэрэй үрхөөр ехэ утаанай гаража байхада, эндэ сохом баян бардам, hайн зон ажаhуужа байгаа ёhотой даа», - гэлдээд лэ, энэ орожо ерэшэбэлди даа. Зүб лэ тааhан байгаалди», - гэхэ мэтээр харюусадаг байhан. Һүүлдэнь үнэн зүбөө ойлгосолдожо, ямар хэрэгээр ерэhэн тухайгаа, эндэ байhан зонhоо басагыень бэри болгожо, өөhэдынгөө басаган болгожо абаха дуратай байhан тухайгаа, зүбшөөлөө үгөө hаань, бурхандань хадаг табиха дуратай байhанаа мэдүүлхэ. Тиин зүбшөөлыень абаhан лэ хойноо, хадаг сэлэгээ бурхандань ошожо табижа, hүүлдэжэ гэртэ байhан зондошье бэлэг сэлэгээ баридаг ёhо байhан гээшэ.
А.ЛЫГДЕНОВ
(Үргэлжэлэлынь удаадахи дугаарта).
Анна Огороднигой гэрэл зураг