​​Валя Чимитова... наһанайм дуран

Наһанайнгаа нүхэр Валентина Чимитоватай

Дондог Улзытуевай “Үдэр бүриин тэмдэглэлнүүд” (дневник) «Байгал» сэтгүүлдэмнай энэ жэлэй 5-дахи, 6-дахи дугаарнуудта толилогдобо. Москвада Литературна институдта һуража байхадаа бэшэһэн. Д.Улзытуевай тэмдэглэлнүүдһээ хэһэгүүдые дурдая.

Түүхэ тухай

“Мүнөөдэр Монголой түүхые үзэбэб. Олон һонин баримтанууд байна. Гэбэшье түүхэ гэжэ нэрлэмэ­эр бэшэ. Уншажа байхадам, олон бо­долнууд ерээ. Чингис хаан тухай, мүн хэлэ бэшэгэй талаар.

Гуннууд тухай: Хунны, значит хуннууд. Манай барга (буряад) зон хүн гарбалтайбди гэдэг.

“Хүн шубуун гарбалтай”... Гуннуудай хэлэн монголдо адли байгаа. Үгыш гэбэл, иимэ. (Сюнну по-китайски). Может быть, сюнну – шоно, чоно – волк?).

Монгол яһатан анха түрүүн элдэб нэрэ доро мэдээжэ. Нэрэнь ходо һэлгэгдэдэг байгаа. Юуб гэхэдэ, хаанайнгаа нэрэ абадаг байгаа бшуу.

Эгээл баймга нэрэнь юун болохо болоноб гэхэдэ – хүн, хүнүүд. Люди, (хүн) человек. Тиин тэрэ хүнүүдһээ – бидэ хүнүүд-монголнууд.

Хитадаар хү – варвар, монголоор хүү – человек.

...Хүн наһандаа газарта үритэй. Үриёо бэеэрээ түлэнэбди. Газар һөөргэнь абана... Амаралтаар ерээд, һөөргөө бусаһан шэнги... Теэд амарна гүбди даа?”.

“1958 он. Январь.

Мүнөө үедэ монгол арад гурбан хуби таһараад байна. Үндэснии талаар энэ асуудалые хаража үзэхэдэ, монгол арадай соёл урлал иимэ байха хоорондоо хэзээш үндэртөө хүрэхэгүй.

Монгол арад – багахан арад. Хамта дээрээ табан сая шахуу болохо. Энэ арад өөрынгөө түүхэ тушаа өөрөө тон бага зохёол шэнжэлэлтэй. Бии юумэниинь аман зохёол соогоо, гэхэ мүртөө буддизмын сургаалтай худхаршаһан... Харин энэ арадай түүхэ тушаа Баруун Европын эрдэмтэд, ородой эрдэмтэд, Персиин, Хитадай, Армениин, Грузиин, Японой, Турциин эрдэмтэд тон ехэ зохёол шэнжэлэлнүүдые бэшэһэн байна. Дэлхэй дээрэ монгол гэһэн нэрые дурдаагүй уран зохёолшо, поэт үсөөн, политик гүрэнэй ажа ябуулагшанар мүн лэ үгы шахуу. Монголой түүхэ 25 мянган жэлэй саанаһаа... Аяар тэрэ хуннуудай дай сүйдхэлнүүдһээ эхилээд, Бата хаанай байлдаанууд хүрэтэр ерэнэ”...

Хүнэй ами наһан тухай

“...Хүн бүхэн энэ дэлхэйдэ жаргаха гэжэ түрэнэ. Хүн бүхэн жаргахадаа, нэгэ наһан соогоо хэды дахин сэсэглэнэ.

Эдир залуу ябахадаа, хүнэй зүрхэ сэдьхэл эгээн һайнаар һалбардаг... Зарим хүнүүд гээгдэжэ сэсэглэдэг... Зариманиинь эртээр һалбараад, сэсэгээ гүбижэрхинхэй, алим жэмэсэй түрүүшын үрэнүүдые харуулаад байха...

Алим жэмэс үмхирхэ дээрээ зун дундашье сэсэглэшоод байдаг юм гэлсэгшэ. Хүн бүхэн энэ дэлхэйдэ түрөө һэн хойноо сэсэглэхэ ёһотой.

...Хүн мордохынгоо урда тээ жэл урид ехэ хүсэ мэдэрдэг юм гэлсэгшэ. Залуугай мэтэ хүсэл, бэеын һэргэлгэ боложо, хэдэн һара болоод һугаржа эхилдэг гэжэ үни хада, хэнһээб даа дуулаһан шэнги байнаб. Теэд хэнһээ? Хэзээ?”

Уран зохеол тухай

“Прозо поэзи хоёр ондоо бшуу даа. Теэд гол илгаань юуб? Иимэл юумэ һанааб. Зүб лэ ха. Прозын эгээ илгарма талань – образые типизировалалган. Харин поэзи – мэдэрэлнүүдые (чувства) типизировалалган.

...Поэт гээшэ яабашье элүүр хүн бэшэ. Идеализм бэшэ – нээрээл тиимэ. Шүлэг бэшэжэ нэгэтэл эхилһэн хүн, хэзээдэш гуурһаяа орхихогүй. Өөрһөөшье нюужа һаа, нэгэтэл нэгэ юумэ бэшэжэрхиһэн байха бшуу... Поэт гээшэ үбшэн хүн, тиимэ!”

***

Ори гансаарайнь шүлэгшые

Орхижорхёош һаа, һара дээрэ

Шүүдэр... дуран тухайда

Шүлэгөө бэшэхэнь лабтай лэ.

...Бывает у людей мания величия.

Это, конечно, болезнь.

Мүн поэт болбол поэт бэшэб гэжэ хэзээдэшье өөртөө элирүүлжэ шадахагүй.

Тэрэ наһан соогоо юуб даа, юундэшьеб даа бэшэхэ, зохёохо – тиин үхэхэһөөшье урда тээ хамаг энэ үбшэн бодолнуудһаа сүлөөржэ шадахагүй.

Үхэжэ байгаад, өөрынгөө дотор мэдэрэл шэншэжэ, юушьеб даа, өөрөө мэдэнгүй зохёожо хэбтэхэ”.

***

“...Энээхэн хонхын эрбэгэр хүхэ нюдэд

Иитэрээ юундэ уһабхина хаб даа...

Эртын наранай элшэдэ баясаад, эдэнэр

Энеэхын орондо уйлалдаа ха гү?

Арсадал хатуу амгалан агаартал һогтоод,

Аалихан найгажа, дуулдаа ха гү?

Һайн шүлэг һанаандаа оруулха­даш, аяар тэрэ зүрхэнэйш оёорто хорошоһон нариихан утаһан мэтээр ханхинашаха. Удаань удаан шэнхи­нэжэл байха юм. Ямар һоним даа.

Һула шүлэг уншахадаа, тэрэ сагаараа уншаһанааш мартажархихаш. ...Нэгэ түр уншажа дүүргээд лэ, мартажархихаш, нүгөөдыень уншаад лэ баһал – юушье тухай бодохогүйш, ямаршье мэдэрэлшни дайрагдахагүй. Тон һайн, хүнэй нэгэ наһан соогоо ходо һанажа ябамаар шүлэг бэшэхын тула ямар ехэ хүсэн хэрэгтэйб даа!

Эхилээд бүхы шүлэгтөө нэгэ мүр соонь һонихон мэдэрэл шэнгээжэ һураха, тиигээд бадаг бүхэндэнь бодол оруулха, байн байһаар бүхы мүр бүхэндэнь ашаа тээхэ ёһотойш. Теэд тэрэ болотор ямар холоб. Мүнөө ганса шүлэг соогоо тиимэ бодол оруулхые оролдожо байнабди. Энээние һурахын тулада баахан шүлэг бэшэхэ тон шухала һургуули бшуу”.

Инаг дуран тухай

“Валя Чимитова...

Би шамда дуратай һэн гүб, Валя? Дуратай. Яаха аргагүй дуратай һэм, мүнөөш сэдьхэлэйм оёорто шинии уриншье, шэрүүншье нюдэд ялалзан харагдаад абадаг. Тиихэдэнь үншэн хабһанайм хоорондо татаатай байһан эдир наһан залуу наһан хоёройм эршэтэ нарихан хил хаас- утаһан хан гээдхинэ... Теэд үнгэрөөл хадаа үнгэрөө. Эдир наһан үнгэрөө. Һайханаар, арюунаар, сэбэрээр үнгэрөө. Энэнь лэ һайн.

Тэнюун түрэл орондом

Тэрэнги үни сэсэглээ.

Уян намаа, шэлбэеэ

Урин үнгөөр шэмэглээ.

Үөдөө мүнхэ тэрэнгиин

Үнжэгэн мүшэр – һүлдэшнил.

Үндэн һуунаб. Сэсэгүүдынь –

Үндэр дуранайш үрэ гэршэл...”

“Эдир наһанайм Дуран! Валя Чимитова... Би мүнөөш болотороо шинии мууешни, һайнииешни хүсэд мэдэнэгүйб. Ши минии сэдьхэлдэ илдам уринааршье, тиигэхэ мүртөө шэрүүн хүйтөөршье, эелдэр эшэмхэйгээршье, эрэлхэг хатуугааршье, үнэн сэхээршье, һалхин һамуугааршье үзэгдэнэш...

Ямар удаан мартажа яданабиб... Хаанаб даа, нэгэ тээ, арюухан басага гү, али эрбэгэрхэн дүүхэйе обёорходоо, ном уншахада, кино харахадаашье – шамайел һананаб, шамтайл зэргэсүүлнэб”.

Д.Улзытуев