2127
Монголой суута уран зохёолшо Сэнгын Эрдэнын түрэһөөр 90 жэлэй ойтой дашарамдуулан, Халха Монголой түрүүшын Богдо гэгээн тухай “Занабазар” гэһэн романай толилолго эхилбэбди. Гансашье сэтгүүлдэмнай бэшэ, бүхы буряад уран зохёолдомнай шухала удха шанартай үйлэ мүн гээд тэмдэглэе.
Анхандаа энэ романай зарим хэһэгүүдынь лэ оршуулагдаһан байгаа. Мүнөө одоошье уран зохёолшо Доржо Сультимов хамсыгаа шуужа, нилээн томо энэ захатые буряад хэлэндэ оруулжа байнхай. Тусгаар болбосоролой, урдань нөөсэлһэн оршуулагшын арга урлигай хэрэгтэй байһаниинь ойлгосотой. Эхиндэнь Д. Сультимовай “Гайхамшагта бэлиг” гэһэн статья үгтөө.
Занабазар Лувсанчойжижалцан (1635-1723)
Буряадай арадай уран зохёолшо, түүхын эрдэмэй доктор Ардан Ангархаев “Буряад Уласай 100 жэлэй ойдо” гэһэн ниитэ гаршаг доро “Улас тогтоолгын уг унги” гэһэн түүхэтэ-философско бүтээлээ дурадхаба.
Буряадуудай улас байгуулха тээшэ зориһон замда Доржи Банзаровай, Агван Доржиевай шиидхэхы үүргэ, монголшуудые нэгэдүүлхын түлөө тэмсэһэн Б.Вампилон, Ц-Е. Цыдыпов, хубисхалшын замтай Ц. Нацов, Д. Сампилон, Э-Д.Ринчино, М.Богданов болон бусад олоной хараа бодол, һанал хүсэлыень тодорхой ойлгосотойгоор, мүнөө үеын харааһаа тайлбарилан харуулна, сэнтэй шэнэ тобшололнуудые хэнэ.
“Буряадай уран зохёолшодой шэнэ бүтээлнүүд” гэһэн ниитэ гаршаг доро ирагуу найрагша Галина Базаржаповагай “Минии Монгол” гэһэн баглаа шүлэгүүд үгтэбэ.
“Далан долоон домог” гэһэн урилдаанда уран зохёол шэнжэлэгшэ, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй дид-доктор Туяна Самбялова “Гүн ехэ далайн гурбан дуһал” гэһэн хүдэлмэреэ дурадхаа.
Хонгоодор Угай Дэгдээхэй мэргэндэ магтаал Сергей Балдаев 1917 ондо Алайрай Хурхад һууринай Илья Махачкеевһээ бэшэжэ абаһан түүхэтэй. Мүнөөнэй сэтгүүлшэ Александр Махачкеев энэ магтаалые уг залган, олоной һонорто дурадхаба.
Энэл урилдаанда Захаамин аймагһаа гарбалтай үндэр наһатан, багшын ажалай габьяатан Бадма Гомбоевна Базарова оролсоод, жэжэнүүд аад, угаа удхатай домогуудые дурадхаа.
Мүнөө хэдэн домогыень толилхомнай.
Үзэлдэ opohoн шампанска...
Нэгэ хүгшэн үбгэндөө сухалдаад, Закаменскда hуудaг басагандаа ябашоо. Гансаараа үлэhэн таабай, гайхахадаа, дала түлюулбэ. «Бурханайтнай доро aмhapaapaa саашаа хараһан, түхэреэн оёортой юумэн байна. Энээнhээ боложо, бурхантнай сухалдажа, төөбиитнайшье уурлаад ябашоо», - гэбэ.
Гэртээ ерэжэ, таабайн үзэхэдэ, бүтэн шампанска байба. Басаганиинь Шэнэ жэлээр амаршалжа асарһан байгаа.
«Лусуудые тахюула»
Аквариумтай болохо гэжэ Ехэ Хужарай Хара уhанай заахан сөөрэмhөө элһэ шулуу, ногоо, томо хара сохонуудые, гүльбэрынь уhатайнь абаа hэм. Һургуулиин биологиин кабинет соо аквариум табигдahан юм.
Байтараа хүхэн руумни хадхажа, нилээн удаан зобоод, Шиираб хурайхадаа далатай ошобоб. «Бишыхан, түхэреэхэн yhaн, тэрэниие умбahан, наадahан, hабардahан байнаш. Лусууд уурлаад үбдэнэш, лусуудые тахюула», - гэжэ хэлээд, хайшан гээд тахюулхые заажа үгөө.
«Нюдыем далдалаа» гэнэ бурхан
Танил айлайдам нэгэтэ гарза болоhон юм. Хүгшэниинь гарзын үүдэ хааха hанаатай Шиираб таабайда ошоходонь, «Бурханайтнай урда түхэреэн юунууд табяатай байна гээшэб?» гэбэ.
- Ай, ашам нэгэ түхэреэн монсог шааригуудые табижарxиhан юумэл.
- Хари, хари... Юушье харанагүйб, нюдэнэйм хараа далдалаатай байна гэнэ бурхантнай, - гэhэн ха таабай.
Иимэ ушарнууд олон болоо hэн даа.
Эзэдтэ хүртөөжэ, малаа олобо
Үнеэд, бэшэ малтайгаа арбаад толгой мал бэлшээриһээ эрьенгүй, үргэн ехэ тужа, Юугтын энгэрэй модон, Зэдын хойто талын модо бургаahан соогуур хоёр hapahaa үлүү саг соо олдобогүй. Эзэниинь яажашье ядаад, Шиираб таабайдаа далатай ошобо.
Далын харуулhые таабайн тайлбарилһаниинь: «Гэртэтнай холоhоо асарагдаһан архи байна, тэрээнhээ орон хангайн эзэдүүдтэ хүртөөнгүй байлганат; нюдыетнай халхалаад, малыетнай харуулнагүй; архяараа зальбараад ошобол, малаа олохот, олон болошоод ябана...».
Москваһаа бэлэглэгдэhэн архи байгаа. Гэртээ ерэжэ, сэржэм үргөөд, хойшоо зүглөөд ошоходонь, Үлэнтын Адагай горхоной бypгaahaн соогуур малынь амархан hүүдэрлэжэ байба, хоер тугалнууд нэмэшэhэн.
Садариин харюулга
3унай сагта Бадма төөбии үглөөгүүр нюрганиинь үбдэшэhэн, хүдэлхэ аргагүй, арай гэжэ бодоод, үнеэгээ hааба. Һаажа һуухадань, үнеэн нюргыень үнэрдэбэ. Бэлшээхэдэнь, гэдэргээ эрьен байжа үүгэнэбэ. Аша басаганиинь эбиидээ дуулгаба. Баhал далаяа абаад, Шиираб таабайда ошобо.
- Садари ерэжэ, нарин матаргайгаарнь тahа харбаа. Доржо таабайе асаржа, садариин харюулга хэгдэбэл, төөбии бодоод hуушаха, - гэбэ.
Доржо таабайшье ерээ, харюулгашье хэгдээ, төөбиимнайшье hайн болоо. Үнеэниинь мэдэжэрхёо. Мүн оронойнь хаяада шанга абяан гараһан байба.
Дондок Улзытуевай дэбтэр
Энэ дугаарнай үлзы дэмбэрэлтэй. Буряадай элитэ ирагуу найрагша Дондог Улзытуевай хүбүүн Амарсана Улзытуев эсэгынгээ “Үдэр бүриин тэмдэглэлнүүд” гэһэн гар бэшэмэл дэбтэрые толилуулха зорилготойгоор хэлэ бэшэгэй эрдэмэй кандидат, БГУ-гай доцент Лариса Халхаровада дамжуулһан байна. Эрдэмтэн хэблэлдэ бэлдэжэ, сэтгүүлдэмнай тушаагаа. М.Горькиин нэрэмжэтэ Литературна институдта һураха үедөө поэдэй бэшэһэн мүрнүүдынь эрбээхэйн далидал хүнгэнүүд, уянгын һэбшээндэл нэмһэг зохидхонууд. Һөөл тааруухан, бишыхан шүлэгүүдтэй. Энэ дэбтэр хэдэн дугаар соо толилогдохо.
* * *
“Танилсагты: шэнэ нэрэ” гэһэн ниитэ гаршаг зууршалуулһан авторта хэзээдэшье хүндэтэй, харюусалгатайшье. Солбон Шоймполовой “Хуннууд. Үнэһэн тоборог болоһон хото” гэһэн романай үргэлжэлэл уран зохёолшо Надежда Гармаевагай оршуулгаар үгтэбэ.
“Бүхэдэлхэйн харилсаан: буряад-монголшуудай хуби заяан” гэһэн анханаймнай гаршагые хизаар нютагаа шэнжэлэгшэ Бадма Базарова һэргээбэ. “Нурта- Тэшхэ: угай утаһан” гэһэн энэ очерк ёһотой түүхэтэ шэнжэлэл болоо. Нурта нютагай зарим зон хилэ тогтоохо үедэ үйлын үреэр Монголой талада үлэшэһэн бэлэй. Эдэнэй болон үри һадаһадайнь хуби заяан тухай автор һабагшалан хөөрэнэ. Хоморой баримтануудые, монгол, буряад, уран зохёолһоо сэнтэй хэһэгүүдые хэрэглээ. Хужарламаар даа...
* * *
“Зүүн зүгэй зүнтэйхэн зүгы” гэһэн ниитэ гаршаг доро Буряадай арадай ирагуу найрагша Дулгар Доржиевагай шүлэгүүд ниитэлэгдэбэ.
“Эрдэнитэ зурагуудай эзэн” гээд, Саха-Яхадһаа гарбалтай уран зурааша Семен Ушницкиие нэрлэмээр юм. «Таабаритай арал» зурагынь, жэшээлбэл, жэгтэй мэдэрэл түрүүлнэ. Түхэреэн дүрсэтэй үүлэдээр хүреэлэгдэһэн арбан табанай һара холын аралда, далайн уһанда таагдашагүй нюуса оруулан гэрэлтэнэ. Һарын туяатаһан зурууд дамжан-даган, тэрэ аралда хүрөө һаа... Жэхыдэһэ хүрэмэ айдаһатайшье, зүн хурсадхама шэдитэйшье гээшэ гү...
Эдэ бүгэдөөр һонирхоо һаа, 5-дугаар “Байгал” сэтгүүлээ һэхэжэ, барюубшатайханаар уншаял, хүндэтэ олониитэ зомнай.
Галина БАЗАРЖАПОВА- ДАШЕЕВА, “Байгал” сэтгүүлэй эрхилэгшэ
