795
Үнгэрһэн зуун жэлэй гушаад оноор манай гүрэн түрын газар дайдын арад бүхэнэй дээгүүр хара үүлэн бөөгнэржэ, хара шуурган шуухиржа, хара хирээнүүд хаагалжа байгаа бэлэй. Ямаршье зэмэгүй хүдөөгэй малша буряадууд “ажалшан арадые мунхаруулһан “опиумой хубалзанууд”, хаашуул ноёдой үлэнхэ нохой сатрап хасагууд, ажалшан арадые мүлжэһэн нюдарган баяшуул, үхэһэн хара хулаагууд, Зүблэлтэ засагта эсэргүү ангиин дайсан-контра, Японой агент-тагнуулшан пан-монголист” гүүлэжэ, бүхы зөөриеэ тооргодуулаад (эд зөөрииень хуряагаад, удаань хямдаар наймаалдаг: “торг” хэдэг байгаа), гэр бүлөөрөө туулгажа, түрмэ шорондо үлэн хооһоор мүрдүүлжэ мүшхүүлээд, алуулагдахань – буудуулан саазалуулагдажа, үлэһэнүүдынь холын сэбдэг хүйтэн Хойто орон руу сүлэгдэжэ гү, али тэрэ үеын БАМ-ай барилгада эльгээгдэжэ, “бамбалааг” гүүлэн шоо үзүүлжэ, шобто харуулаа, зарим нэгэниинь эндэһээ хүлөөр хүрэшэгүй Баруун дайдын Эжэл мүрэн эльгээгдэжэ, “хоёр далайе холбохо барилгада” (Беломорканалай) сагаан яһаа хаяа...
Иимэ зэбүүрхэмэ саг үеые дабаха үйлэтэй буряадууд, илангаяа хасагууд “үхэхэ мүр нэгэ юм байна” гэжэ һэлмэ, буугаал абажа, тоонто нютагһаань тэрьедэн гаража, ой модоор, агы нүхэнүүдээр байратай “оргодолнууд” (дезертир) болоо һэн. Тэдэнэй хойноһоо ан арьяатаниие аблаһандал, олон журамта сэрэг, сагдаануудые, хилэ сахигшадые эльгээһэн юм.
Нэгэтэ намарай хуушаар байрын саһанай орожо, ангай мүр эли болоо гэжэ Хужарай бэрхэ ангуушан бар тайга соо агнажа ябаад, нэгэ эрид хабсагайн үбэрһөө үлэ мэдэг ууяжа байһан утаа харажархиба. Газар уһаяа доло мэдэхэ бэрхэ Аюша ангуушан хүн зоной ябадаггүй аяар эндэ юун утаан гээшэб, ангуушан гэхэдэ, юундэ хабсагай руу ошожо, гал түлихэ байгаа юм гэжэ гайхаад, тиишээ ошожо үзэхэ юм байна гэжэ байтараа, үгы, иихэдээ тэдэшни оргодолнууд хадаа эндэхи хадын агы соо байраяа түхеэржэ хоргодоод байна гэжэ һанаад лэ, түргэн гэдэргээ эрьебэ. “Хайшан гэхэ юм, засаг зургаанда дуулгаха юм гү, үгы юм гү? – гэжэ бодолгото боложо ябаһаар, - дуулгаагүй болбол, контра гүүлээд лэ тушаагдахаб, тиихэдэмни тушаагдаашьегүй һаа, Хандамни дүрбэн үхибүүдээрээ яажа зобохо гээшэб!” - гэжэ сэхэ зүбынь ойлгобо.
Аюша голдоо оротороо һуулта байлтагүйгөөр ябажа, сэхэ Санагын сомон зүблэлдэ орожо, Гомбоев түрүүлэгшэдэ дуулгаба. Ухаа алдаһан Гомбоев заставын даргада ошожо дуулгаба. Тэрэнь аймагһаа туһа эрижэ, нютагайшье дружиннигуудые суглуулжа, нилээн олон сэрэгшэдтэй нэгэдэмэл отряд болоходоо, Гомбоевые газаршала гэжэ албадаба. Тэрэнь Аюшаяа аргадахын һайгаар үгэдөө оруулжа, хамта газаршалха болобод.
Эрхим ангууша газаршантай нэгэдэмэл отряд оргодолнуудта мэдэгдэнгүй, тэдэнэй байрые хүреэлжэ шадаба. Тиигээд заставын дарга бэеэ тушаахыень дурадхаа. Одоо “аргаа барагдажа, шаргаа газардабабди” гэжэ ойлгоһон оргодолнууд түрмэ шорондо үжэжэ үхэнхаар, һүүлшынхиеэ тулалдаад лэ, ара хангайдаа яһаа орхижо, бурхандаа хария гэжэ хэлсээд, һүүлшынхиеэ мүргөөд лэ, буунуудаа баряал даа. Буудалдаан ехэ үнишье үргэлжэлбэгүй, аргаа барагдаһан оргодолнууд ехэнхидээ өөһэдөө бэеэ буунуудай тобшонуудта табижа үгэһэн ха. Буугай һүүлшын абяанай замхахада, агын газаа, досоо шалгаһаниинь, булта алуулшанхай, ганса Сэрээтэр лэ гэдэһээрээ соо буудуулһаншье һаа, амиды хэбтэбэ. Тэрэниие зайдан мориндо тулам шэнгеэр тэгнээд, аяар Санагын заставада асаржа, харша соонь хаяба. Теэд Сэрээтэр үшөөл хоршогонотор амилһаар хэбтэбэ. Тойроод байһан сэрэгшэд юундэ үхэхэеэ болиһон долоон голтой амитан гээшэб гэжэ гайхалдаба. Тэндэ байлсаһан нютагай дружинник тонгойжо, Сэрээтэрэй энгэр сэлеэд: “Энэтнай Дугаргаржааматай* юм ха юм, үхэжэ үгэхэгүйл даа”, - гэбэ. Заставын даргада Гомбоев “ладанка, оберег освящённый, буддийский защитник” гэжэ байжа ойлгуулаа болобо. Гайхаһан улаан командир тэрэнииень абагты гэбэ. Теэд хэншье абахаяа зүрхэлбэгүй. Тиихэдэнь буряад яһанай бэшэ сэрэгшэдэ захирба. Тэрэ Сэрээтэрэй дээрэһээ тонгойжо, Дугаргаржаамыень бии үгы хүсөөрөө таһа татажа абаад, холо шэдэжэрхибэ. Тиигээд тэрэ өөдөө үндыжэ байтараа, һогтуу юумэдэл гунхалзан унашаба, Сэрээтэршье ами табиба...
Тиихэдэ оргодолнуудай агы обёорһон, газарша болоһон Аюша хээрэ хангайда алуулаад хэбтэһэн нютагайнгаа оргодолнуудые, Сэрээтэр худынгаа зоболонгой муугаар зобожо амияа табихые хаража байхадаа, юун гэжэ бодожо байһыень бү мэдэе. “Саг сагтаа, сахилза хүхэдөө” гэжэ тиимэл сэмүүн саг байгаа ха юм даа. Худа урагуудһаа байха, аха дүүнэршье хоорондоо дайсад болоод байгаа гэжэ мүнөө бидэ мэдэнэбди. Харин тиихэдэ Аюша гэр тээшээ мэдэхэ тарни маанияа шэбшэһээр ошоод, ааляар гэртээ орожо, айжа сүхэршөөд, галайнгаа урда сомсойжо һууһан Хандадаа дүхэжэ: “Ай, Богдаа даа, иигэд гээд үнгэрһэниинь болоол даа”, – гэбэ.
Теэд ажабайдалай яажа эрьехые хаанаһаа мэдэхэбши даа. Жэл хахад үнгэрһэн хойно Аюшында табадахи үринь түрэбэ. Теэд, гайха тагна, тэрэнь гэдэһээрээ улаан тажа – шарха гэхэдэ, шархашье бэшэ, арһанай үбшэн гэхэдэ үбшэншье бэшэ, үшөө хүйһэ сүмэрхэй хүбүүнэй түрөөд байхада яахабши... Нялха хүбүүгээ харахадаа, Аюша Сэрээтэр худамни яаһан айдхатайгаар хойто түрэлдөө намайгаа оложо ерэшэхэ юм даа гэжэ бурхандаа мүргэбэ. Иимэ үхибүүн яажа амидарха юм даа гэлдэһээр байтар, хүйһыень хүндэхэдөө фельдшерэй үгэһэн Андрей гэжэ нэрэтэй хүбүүн хэнһээшье дутуугүй эрэ болоо. Тиигэһээр байтар, Эсэгын ехэ дайн эхилжэ, Аюша дайнда мордожо, 1942 ондо баатарай үхэлөөр унаа. Хойноһоонь мордоһон Баяр, Бадма хүбүүдынь баһал алдалан унаа. Гэртээ үлэһэн Долгорсэрэн, Санжид басагадынь, Аюша хүбүүниинь үнэр баян боложо, үндэр наһа эдлээ.
Гомбоев түрүүлэгшэ Улаан Одоной ордендо хүртэһэн юм. Удаань Далахайда, Шара-Азаргада колхозуудай түрүүлэгшээр хүдэлөө. 1943 оной намар сээжээрээ ехээр хүйтэ абажа, уушханай үбшэндэ хүндөөр нэрбэгдээ. Үни удаан эдэгэжэ үгэхэгүйдэнь, аймагай ноёд орденто түрүүлэгшэеэ хүл дээрэнь табиха һанаатайгаар Максим Горькиидо операци хэһэн, Джидлагта байһан мэдээжэ хирургда хандаа һэн. Тэрэ докторой хаража үзөөд: “Үбшэнтнай ехэ хүндэ ужаг юм байна. Нэгэ заа эртэ хандаа һаатнай, найдал байгаа. Харин мүнөө операци хээшье һаа, һайн болохо гэхэ найдалгүйл даа”, - гэжэ хэлэхэдэнь, “Бишье энээниие ойлгоноб, операци хээд лэ үзэгты, хоёрой нэгэниинь болоно бэзэ. Таниие хэншье гэмнэхэгүй”, - гэжэ операци хүүлэһэншье һаа, хоёр һарын удаа аймагай түб Сахирай больницада наһа бараа һэн.
*Дугаргаржаама – дээдэ зиндаагай ламанарай арюудхажа, хүсэтэ нюуса тарнинуудаар адислан шангадхаһан Сагаан-Шүхэртын хамгаалтатай һахюуһан.
